ΕΛΣΑΛ: Θα έγραφε ως [επίτιμο;] μέλος της τον Ντοστογιέφσκι;

του Γιάννη Πανούση

Έτσι θα μείνω το λοιπόν μέχρις εσχάτων,
νοσηλευτής καμένων ιδεών
στις αίθουσες εντατικής περιαυτολογίας

Χάρης Μελιτάς, Εμπρός μαρς

 

Α. Εισαγωγή: Εγκληματολογικά προαπαιτούμενα

1. Η λογοτεχνία του τραύματος [1], ως γραφή της εξιλέωσης από τα λάθη και τα πάθη [2], δεν έχει ως σκοπό την παραμόρφωση της αλήθειας των γεγονότων, τον εξωραϊσμό της πραγματικότητας [3] ή τη διαμόρφωση ενός ειδικού ηθικοκοινωνικού κώδικα ζωής και θανάτου.

Στη λογοτεχνία -της αστυνομικής συμπεριλαμβανόμενης -οι αθώοι και οι ένοχοι δεν πρέπει να δια-κρίνονται με βάση τις απόψεις/αξίες του συγγραφέα,ο οποίος -μυθοπλαστική αδεία;-  καταδικάζει ή παρέχει  άφεση αμαρτιών [4].

Αυτή η τακτική της δικαιολόγησης των πάντων δεν είναι από πολλές πλευρές δόκιμη, αφενός γιατί ο συγγραφέας δεν είναι κήρυκας ιδεολογιών κι αφετέρου γιατί πολλοί ήρωες, [εμφανιζόμενοι ως] ηττημένοι λόγω των περιστάσεων [5], δεν έχουν πάντοτε ούτε το δίκαιο,ούτε το δίκιο με το μέρος τους.

Η Μοίρα κάνει παιχνίδια αλλά οι χειριστές της προσωπικής διαδρομής δεν τυγχάνουν πάντοτε άμωμοι της ευθύνης [6].

2. Βία [ωμή, άμετρη, χωρίς οίκτο και λύπηση] παντού, πάντα, κατά παντός, συχνά όμως χωρίς [φανερή] αιτία. Μερικοί ασκούν βία κατά των καλών, επειδή δεν έχουν κοινή προοπτική. Άλλοι «δολοφονούν» τους κακούς, επειδή [πιστεύουν ότι] έτσι θ’ αλλάξουν τον κόσμο.

Αυτό το πεδίο της «κοινωνίας των τεράτων» περιγράφει η Εγκληματολογία, η Δημοσιογραφία και η Λογοτεχνία. Πλάι στα πραγματικά εγκλήματα [true crimes] εμφανίζονται και οι μυθοπλαστικές εκδοχές [7] ή οι ανα-παραστάσεις τους

Το ερώτημα που έχει τεθεί εδώ και χρόνια είναι -ανάμεσα και σε άλλα εξίσου κρίσιμα [8]- αν η αστυνομική λογοτεχνία διακρίνεται για τα σταθερά κι απαράβατα γνωρίσματά της [έγκλημα, ερευνητής, λύση γρίφου/μυστηρίου] ή αν οποιοδήποτε διήγημα/μυθιστόρημα που στην πλοκή του εντάσσεται ένα έγκλημα μπορεί να θεωρηθεί «αστυνομικό» [9].

Β. Η περίπτωση  των έργων του Ντοστογιέφσκι

1. Σύμφωνα με τον Ρώσο συγγραφέα, αφού ο Θεός πέθανε, ο κόσμος χάνει το νόημά του και ο άνθρωπος αναζητάει το «πρόσωπό του» στη βία, στο έγκλημα, στο Κακό [10].

Το ψυχικό «υπόγειο» του καθενός [11], γεμάτο άλλοτε μ’ επιθετική οργή κι άλλοτε με αιδήμονα εξομολόγηση [12], δεν ενδιαφέρει μόνο τη φιλοσοφία, αλλά διαχέεται, ως μοτίβο, σε όλο το πεδίο των δραστηριοτήτων του ανθρώπου, επηρεάζοντας τα γράμματα και τις τέχνες [13].

2. Ακόμα κι αν ο Ντοστογιέφσκι εμπνεύστηκε από τα αστυνομικά μυθιστορήματα [14] το «παιχνίδι της γάτας και του ποντικού» ανάμεσα στον Ρασκόλνικωφ και τον ανακριτή Πέτροβιτς [15], ακόμα κι αν ο Ρασκόλνικωφ, ως έφηβος, ως νάρκισσος [16] κι ως ιδεοληπτικός [17] δεν μπόρεσε ν’ αντέξει το βάρος της ενοχής για το έγκλημά του [γι’ αυτό και η τιμωρία τον γαλήνεψε] [18], σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να ισχυριστεί κάποιος ότι ο κεντρικός άξονας του βιβλίου Έγκλημα και Τιμωρία κινείται γύρω από την αστυνομική πλευρά της υπόθεσης κι όχι γύρω από τους ψυχισμούς των πρωταγωνιστών.

Το επιχείρημα αυτό ενισχύεται από το γεγονός ότι πολλοί διανοούμενοι επιχείρησαν να κατακρίνουν τον Ντοστογιέφσκι, επειδή -λένε- δεν λογοδότησε για τις εγκληματικές αγριότητες του Ιβάν Καραμαζώφ [19] και κατά συνέπεια ανεχόταν τη βία [20]. Παρά την παρανάγνωση και την κακοποίηση της ουσίας του έργου από διάφορους «πειραματισμούς» [21] δεν νομίζω ότι υπάρχει κάποιος αναλυτής ο οποίος θα κατέτασσε αυτές τις περι-γραφές σε αστυνομική ατμόσφαιρα ή σε πολιτικά ντοκουμέντα.

3. Ο Ντοστογιέφσκι επηρεάστηκε από σημαντικούς συγγραφείς κι επηρέασε περισσότερους [22]. Πολλά γνωρίζουμε και πολλά αγνοούμε γι’ αυτόν [23] και το εξ-αιρετικό έργο του [24].

Στη βάση όμως της φιλοσοφίας, όπως αυτή απορρέει από τα πολυφωνικά του μυθιστορήματα, δεν  είναι  η μηδενιστική προσέγγιση [25], αλλά η επώδυνη σχέση «αμαρτίας-εξομολόγησης-λύτρωσης» [26], η οδύνη του Κακού και η μεγαλοσύνη της Συγχώρεσης. Αυτή η διάσταση δεν επιδέχεται «διασκευών» ή εκμοντερνισμούς [sic] [27], ώστε να προσομοιάζει με noir μυθιστόρημα εποχής.

Γ. Επι-μύθιο για διάλογο

1. Η εσωτερική άμυνα και ο συνεχής μετεωρισμός ανάμεσα στο Καλό και το Κακό [28], που συχνά εκ-μηδενίζει την Ελευθερία κι εντείνει τον Πόνο [29], συγκροτούν τα όρια της ανθρώπινης βούλησης [κι αντοχής;] [30].

Μ’ αυτά και μ’ αυτά, ο Ντοστογιέφσκι «μας άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο» [31] και κυρίως μας απ-έδειξε ότι «η ζωή είναι μέσα μας» [κι όχι εκεί έξω’] [32].

Αυτή νομίζω ότι είναι η θεμελιακή διαφορά ανάμεσα στο αστυνομικό μυθιστόρημα που περιγράφει κυρίως το σκοτεινό πρόσωπο της πόλης, τον υπόκοσμο ή τις αρρωστημένες ερωτικές σχέσεις [προσεγγίζοντας τη θεματική του άλλοτε δημοσιο-γραφικά κι άλλοτε με λογο-τεχνική τεκμηρίωση] [33] με το-υπαρξιακού χαρακτήρα- έργο του Ντοστογιέφσκι.

2. Το αστυνομικό μυθιστόρημα, ακόμα και το «μετα-αποκαλυπτικό» [34] δεν εντάσσεται πάντοτε στην «εγκληματική μυθιστορία» [35] [ιδίως αν μυρίζει «αίμα», όπως π.χ οι ήρωες του Νέσμπο και δεν αναδύει «ψυχή», όπως οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι, ή αν ασχολείται με το «εφήμερο»] [36], δεν στοχεύει πρωτίστως στη διερεύνηση της ψυχοπλασίας των εγκληματιών [δηλαδή στο «γιατί;» κι όχι στο «πώς; πότε; με ποιο τρόπο;»] και κατά συνέπεια η Ελληνική Λέσχη Συγγραφέων Αστυνομικής Λογοτεχνίας [ΕΛΣΑΛ] μόνον ως Επίτιμο θα μπορούσε να εγγράψει [κατά πλειοψηφίαν;] στα μέλη της τον Φιόντορ Ντοστογιέφσκι.

Υποσημειώσεις

[1] πρβλ. Ξ. Κοντιάδης, Η τρέλα ν’ αλλάξουν τον κόσμο, Τόπος 2022 - βλ. και Νικόλας Σεβαστάκης, Καταφυγή ή οι ιστορίες των άλλων, Πατάκης 2023

[2] πρβλ. Π. Αμυράς, Η λέσχη του Κακού, Διόπτρα 2023

[3] πρβλ. Ιωάννα Μπουραζοπούλου, «Η τέχνη είναι μία αλχημιστική μεταμόρφωση», συνέντευξη σε Μάρκο Καρασαρίνη, Βήμα Κυριακής 10/12/23

[4] πρβλ. Μάρω Δούκα, Φελιτσιτά, Πατάκης 2023

[5] πρβλ. Σωτήρης Δημητρίου, Μία Μαρία Τζάφου, Πατάκης 2023

[6] Περ Λάγκερβιστ, «Εφόσον υπάρχει θάνατος ,η ζωή καθίσταται εκ των πραγμάτων μοίρα», σε Τάσος Γουδέλης, Το Δέντρο 234-235/2021,194 - βλ. γενικότερα Γ. Πανούσης, Ένοχοι κι ενοχές, Α. Σάκκουλας 2010

[7] Κ. Καβανόζης, Μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας, Πατάκης 2022

[8] Γ. Πανούσης, Το δίκιο και το άδικο,οι αθώοι και οι ένοχοι,το Καλό και το Κακό στην αστυνομική μυθοπλασία, Παπαζήσης 2021

[9] Γ. Πανούσης, Είναι ο Παπαδιαμάντης [και] αστυνομικός συγγραφέας; πολάρ-7/2020,108

[10] Γ. Πανούσης, Ο εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, Νομική Βιβλιοθήκη 2012 - βλ. και Lars Svendsen, Η φιλοσοφία της βαρεμάρας, μτφ. Π. Καλαμαράς, Σαββάλας 2006,47,110-111 - βλ. επίσης Μητροπολίτης Αργολίδος Νεκτάριος, Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, Πίστη και Λογοτεχνία Α΄, εκδ. Επιστροφή 2021,91 [Ο Θεός έγινε άνθρωπος ,όχι σύστημα]

[11] πρβλ. Μαγδ. Τσεβρένη, Μιμητική κι αποδιοπομπαίος τράγος, Καθημερινή Κυριακής 3/4/22 [για το έργο του René Girard, Η μιμητική επιθυμία στο Υπόγειο, Πλήθος 2021]

[12] πρβλ. Κυριακή Μπεϊόγλου, Ο οργισμένος έφηβος του Ντοστογιέφσκι, ΕφΣυν-Νησίδες 30-31/7/22

[13] πρβλ. Χρ. Γιανναράς, Μπολσόι και Σταβρόγκιν, Καθημερινή Κυριακής 17/4/22 - βλ. και public blog, Φ.Ντοστογιέφσκι: Τα βιβλία και η επίδρασή τους στην ποπ κουλτούρα, blog.public.gr 10/2/22

[14] G. Genette, Structuralisme et critique littéraire, Figures I,Seuil, Paris 1966,168

[15] Φ. Φιλίππου, Ο Ντοστογιέφσκι και το «Έγκλημα και Τιμωρία», πολάρ-6/2020, 39-41

[16] πρβλ. Προμηθέας Αλειφερόπουλος, συνέντευξη σε Μυρτώ Λοβέρδου «Ο Ρασκόλνικωφ είναι ο Άμλετ του μυθιστορήματος», Βήμα Κυριακής 29/10/23

[17] Φ. Φιλίππου, οπ.π., πολάρ-6, 41

[18] Μίλαν Κούντερα, Η τέχνη του μυθιστορήματος, μτφ. Γ. Η. Χάρης, Εστία 2023,117

[19] πρβλ. Γ. Σκαμπαρδώνης, Γεγονός και άποψη, Νέα 21-22/5/22 - Μ. Μητσός, Πόνος περιττός κι απρόκλητος, Νέα 16-17/4/22 - Δ. Ραυτόπουλος , «Το ’Έγκλημα και Τιμωρία’ δεν είναι θαύμα πρωτοτυπίας αλλά ρουτίνας του εγωισμού και της αυταπάτης, ένα fait divers», σε Το Δέντρο, τ. 234-235/2021, 117 [συνομιλία με τον Δ. Ραυτόπουλο] - επίσης public blog, Φ. Ντοστογιέφσκι: Τα βιβλία και η επίδρασή τους, οπ.π. - πρβλ. Δ. Γ. Στεφανάκης, Ντοστογιέφσκι: Το μαγικό βουνό του μυθιστορήματος, the book’s journal 7/2011, 79

[20] Μ. Μητσός, οπ.π.

[21] πρβλ. Ρέα Γαλανάκη, Ο Ντοστογιέφσκι χάθηκε στην Ομόνοια [ο Β. Μπισμπίκης σκηνοθετεί το Έγκλημα και Τιμωρία], Καθημερινή Κυριακής 23/4/23

[22] βλ. Γ. Πανούσης, Ο εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, οπ.π. - πρβλ. Λένα Κωνσταντέλλου, Αλμπέρ Καμύ, 3η Χιλιετία 70/2016, 5επ.

[23] Leni Seelinger, 10 things you should know about Fyodor Dostoevsky, theculturetrip.com/Europe/Russia/articles/10-12-16

[24] Χρ. Βουμβαράκη, Ανακαλύπτοντας τον Ντοστογιέφσκι, lavart.gr 17/1/21

[25] πρβλ. Δ. Μπαλτάς, Από την Ανθρωπολογία του Φ. Ντοστογιέφσκι, Κοράλλι 35-36/2022-2023, 177επ.

[26] πρβλ. Αντ. Παρασχάκης, Ο ρόλος της συγχώρεσης στις ανθρώπινες σχέσεις, Τετράδια Ψυχιατρικής, Ιαν-Φεβρ-Μαρτ.2007, 137

[27] πρβλ. Λουίζα Αρκουμενέα, Έγκλημα και Τιμωρία: Αθήνα - στο θορυβώδες, λούμπεν σύμπαν του Β. Μπισμπίκη, lifo 5/2/23

[28] Τζούλια Κρίστεβα, Ο Ντοστογιέφσκι και η σύγχρονη κρίση, Το Δέντρο, οπ.π., 91, 155, 157

[29] Δ. Μπαλτάς, οπ.π., 177,180

[30] οπ.π., 179επ. - βλ. και Εδουάρδος Τουρνέιζον [Eduard Thurneysen], Ντοστογιέφσκι, τα ύστατα όρια του ανθρώπου, Δόμος 2016

[31] public blog, οπ.π.

[32] Τάσος Ζαννής, Διαβάζοντας «Αδελφούς Καραμαζώφ», Δόμος 2002 - πρβλ. Άρθουρ Καίσλερ, Ο Κομμισάριος και Ο Γιόγκι, μτφ. Αλ. Κοτζιάς, Γαλαξίας 1969

βλ.Τέσσερις επιστολές του Φ.Ντοστογιέφσκι[απόδοση Φάνη Μουρίκη],Το Δέντρο,οπ.π.,133-134

[33] Κ. Καβανόζης, οπ.π., 107

[34] Β. Δανέλλης, Δεν είναι εύκολο να γράψεις ένα καλό αστυνομικό μυθιστόρημα [συνέντευξη σε Γ. Ν. Μπασκόζο], oanagnostis.gr 12/12/23

[35] Γ. Πανούσης, Είναι ο Παπαδιαμάντης...;, οπ.π. – Για την άποψη ότι η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη δεν εντάσσεται στην αστυνομική μυθοπλασία βλ. Άννα Δάρδα-Ιορδανίδου, πολάρ-7, 109 -βλ. αντίθετη άποψη Γκουστάβ Γιάνους, Κουβεντιάζοντας με τον Κάφκα, μτφ. Τ. Τούλια, Κέδρος 1978,180: «Το “΄Εγκλημα και Τιμωρία” δεν είναι στην πραγματικότητα παρά ένα αστυνομικό μυθιστόρημα»

[36] πρβλ. σκέψη Γ. Ν. Μπασκόζου που αναφέρεται στο έργο του Κ. Καλφόπουλου, σε Hommage at Γιάννης Μαρής ή παίζοντας με τον αναγνώστη, oanagnostis.gr 14/12/23