Λογοτεχνία για το έγκλημα ή εγκληματολογία για την τέχνη; - Σκέψεις και προβληματισμοί

του Γιάννη Πανούση

Αναρωτιέμαι αν διαβάζοντας αστυνομική / εγκληματολογική λογοτεχνία γινόμαστε ηθικότεροι[1] ταυτιζόμενοι με θετικούς ήρωες (Καλασαρίδου, 2010: 76 – Κωττούλα, 2006: 143)[2] ή αν μένουμε αδιάφοροι ως προς τα κίνητρα και τις αιτιολογήσεις των εμπλεκόμενων.

Μολονότι η αστυνομική / εγκληματολογική λογοτεχνία εκφράζει κυρίως αυτούς των οποίων οι ηθικές αξίες είναι έτσι κι αλλιώς βαθιά ριζωμένες (Bataille, 1957) και οι οποίοι –μέσω και μυθοπλασιών τεράτων, λυκανθρώπων, αδίστακτων εγκληματιών (Brook, 1990: 99)– αναζητούν επιβεβαιώσεις, αναρωτιέμαι αν υπάρχει ιδεολογική ρωγμή στην αστυνομική / εγκληματολογική αφήγηση που θα μπορούσε να παρασύρει το αναγνωστικό κοινό και να διαμορφώσει όρους «χρήσιμης τέχνης» (με την έννοια της εργαλειακής χρησιμοποίησης της δια-πλοκής)[3].

Το ολισθηρό έδαφος της προπαγάνδας μέσω των αστυνομικών ιστοριών, της μυθοπλασίας ως άλλοθι πολιτικών εκτροπών ή της μεταμφίεσης της ψυχοπάθειας (Ντάτση και Γιοβάνογλου, 2010: 210) σε ιδιόμορφη δημιουργική γραφή ανθρώπινης μικροκλίμακας,[4] δημιουργεί ένθεν/κακείθεν κινδύνους αλλοίωσης και παρερμηνειών.

Μπορεί η αληθινή τέχνη να είναι δημόσια[5] όμως μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίωσης επιτρέπεται να εμφιλοχωρεί η αμαρτία ή η λύτρωση[6] (μέσω βίας ή εξουσιαστικών παιχνιδιών) αλλά δεν είναι δεοντολογικό να σχετικοποιούμε τον αντικειμενικό κόσμο για ν’ απολυτοποιήσουμε τις ιδέες του συγγραφέα[7].

Άλλο πολιτική και λογοτεχνία κι άλλο πολιτική μέσω αστυνομικής / εγκληματολογικής «λογοτεχνίας»[8].

Το απόλυτο Καλό και το απόλυτο Κακό, το ιερό και το ανίερο αλληλοδιαδέχονται το ένα το άλλο, οι μύθοι επιβιώνουν και όλα αυτά συντείνουν στη συγκάλυψη της μηχανής του λογοτεχνικού εγκλήματος, δηλαδή της εμπλοκής κειμένου και προσωπικών απόψεων του συγγραφέα. Γραφή, ανάγνωση και σκέψεις/ ιδέες/ αντιλήψεις κουβαριάζονται και διασπείρουν τα νοήματα σε επιμέρους αινίγματα. Ο «θάνατος του συγγραφέα» επέρχεται με την αυτονόμηση του κειμένου αφού έτσι κι αλλιώς μετά την έκδοση του βιβλίου το λογοτεχνικό έργο καθίσταται δημόσιο αγαθό (Πανούσης, 2014: 93).

Μπορεί το μυθιστόρημα, και μάλιστα εγκληματολογικού περιεχομένου, να διαπαιδαγωγήσει; Μπορεί η αναζήτηση των ορίων της ηθικής του Καλού και του Κακού από τον λογοτεχνικό εγκληματία, η κοινωνική κριτική στη δράση του υποκόσμου, του εγκλήματος, των ντετέκτιβ να συγκροτήσουν πλαίσια συνειδητοποίησης και ευαισθησίας;

Αν η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου αποσκοπεί στην παιδεία μέσω της αισθητικής απόλαυσης (ή και της ηθικής κάθαρσης) τούτο επιβάλλει μια ρεαλιστική και όχι παρεκβατική αποτύπωση της εγκληματικής πραγματικότητας (Πανούσης, 1995: 171). Δεν είναι δυνατό να διδάσκουμε εγκληματολογία μέσα από λογοτεχνικά κείμενα αν η λογοτεχνικότητα εξαντλείται στο στυλ και δεν υπεισέρχεται στην ουσία. Τα ανθρώπινα βιώματα πρέπει ως οιονεί - ντοκουμέντα να αναλύονται μέσα στο πραγματικό τους φυσικό και κοινωνικό πλαίσιο. Οι παρατηρήσεις/ σχόλια του συγγραφέα ανατέμνουν, φανερώνουν ή ανα-δημιουργούν αλλά δεν αλλοιώνουν νόημα και καταστάσεις.

Μέσα στο λογοτεχνικό κείμενο θα συναντήσουμε τα κοινωνικά ή αντικοινωνικά στοιχεία της ζωής και όχι μέσω των διδαγμάτων της. Η μηχανή του μυθιστορήματος έχει τη δική της δυναμική κίνηση και δεν εξαρτάται μόνον από τα υπαρξιακά ερωτήματα του συγγραφέα, από το δικό του πλαίσιο ή από ένα και μόνο «σωστό» νόημα.

Η ηθικολογία δεν ταυτίζεται με τις επιθυμίες των ηρώων οι οποίοι συχνά σφάλλουν εν γνώσει ότι σφάλλουν (Πανούσης, 2014: 92).

Η απάντηση στα ερωτήματα δεν είναι εύκολη. Ποτέ όμως η σιωπή ή η απόκρυψη δεν συνιστούσαν «διδακτέα ύλη».

Η fiction είναι ένα μέσο για να βρούμε την αλήθεια αυτού του κόσμου κι όχι για να μας παρα-σύρει στον κόσμο του συγγραφέα.

Επειδή όμως η ψυχή του ανθρώπου - εγκληματία ταλανίζεται τόσο από τα επιστημονικά λάθη όσο κι από τα λογοτεχνικά φληναφήματα πρέπει όσοι αναλάβουν να εισαγάγουν την αστυνομική / εγκληματολογική λογοτεχνία π.χ. στα σχολεία, να έχουν οι ίδιοι προηγουμένως αποβάλει τις όποιες προκαταλήψεις τους.

Αλλιώς αντί για μάθημα ζωής θα διδάσκουν μάθημα φόβου και θανάτου (Πανούσης, 2014: 104).    

____________________________

Σημειώσεις

[1] Βλ. Λαμπρινής Κουζέλη, συνέντευξη Μάρθας Νουσμπάουμ, για το βιβλίο της «Έρωτος Γνώση», μτφ. Γ. Λαμπράκος, Πατάκης 2015, Βήμα Κυριακής 23/8/15. Βλ. γενικότερα αφιέρωμα «Το μάθημα της λογοτεχνίας» (1990), σελ. 56-57.

[2] Βλ. αντίθετη άποψη Θ. Βερέμη, Σε αναζήτηση νοήματος, Καθημερινή Κυριακής, 13/12/15.

[3] Βλ. γενικότερα Γ. Πανούσης (2010) Ένοχοι και ενοχές, Α. Σάκκουλας: Αθήνα.

[4] Βλ. αντί άλλων Ι. Καρυστιάνη, Το φαράγγι, Καστανιώτης, 2015.

[5] Βλ. Αναστ. Βιστωνίτη, Διανοούμενοι, σε πρώτη σελίδα, Το Βήμα-Βιβλία, Βήμα Κυριακής, 2/8/15.

[6] Βλ. Στ. Ζουμπουλάκη, Η λογοτεχνία ως αμαρτία και ως λύτρωση, Καθημερινή Κυριακής, 3/1/16.

[7] Βλ. γενικότερα Δ. Κουκουλομμάτης (1993), Ο δάσκαλος στη λογοτεχνία, Έλλην: Αθήνα – P. Hunt (επιμ.) (2006) Κατανοώντας τη Λογοτεχνία για παιδιά, Μεταίχμιο: Αθήνα.

[8] Βλ. Γ. Πανούσης (2014), Αστυνομικά ερωτήματα αναζητούν συγγραφέα, σε Νέα Εστία 175/1862, σελ. 630-655.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΦΥΛΑΚΗ
(επιμέλεια Μαρία Νέλη)

- Ζωρζ Σαρή, Τα γενέθλια, εκδόσεις Πατάκη, 2006 (24^η έκδοση), 1977 (1^η έκδοση): Ο Κορυδαλλός, σελ. 134-144.

- Μάρω Δούκα, Τα μαύρα λουστρίνια, εκδόσεις Πατάκη, 2006 (6^η έκδοση), 2005 (1^η έκδοση): Καλοκαίρι, σελ. 63-72.

- Γιώργος Σκαμπαρδώνης, Όλα βαίνουν καλώς εναντίον μας, Ελληνικά γράμματα, 2008: 1) Λουλουδάκια από ψωμί, σελ. 208-210 2) Αίμα γλυκό, του αδερφού, σελ. 399-402.

- Bernhard Schlink, Το Σαββατοκύριακο, εκδόσεις Κριτική, 2009: Κεφάλαιο 6, σελ. 38-45.

- Bernhard Schlink, Διαβάζοντας στη Χάννα, εκδόσεις Κριτική, 1998 (1^η έκδοση): Κεφάλαιο 10, σελ. 191-197.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΕΡΓΑ ΜΕ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΕΚΤΙΣΗΣ ΠΟΙΝΩΝ
(επιμέλεια Μαίρη Μπελογιάννη)

-Κωνσταντίνος Θεοτόκης «Κατάδικος», εκδ. Νεφέλη, 1990 (πρώτη έκδοση 1919, εκδ. Γ. Ι. Βασιλείου).

- Κώστας Παρορίτης, «Ο κόκκινος τράγος», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2007.

- Όσκαρ Ουάιλντ, «Η μπαλάντα της φυλακής του Ρέντιγκ», εκδ. Ηριδανός.

- Ρέα Γαλανάκη, «Η ιστορία της Όλγας», διήγημα στο Ένα σχεδόν γαλάζιο χέρι, εκδ. Καστανιώτη, 2004.

- Μάρω Δούκα, «Ουράνια Μηχανική», εκδ. Πατάκη, 2009.

- Χρήστος Μπρατάκος, «Στη φυλακή», Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σειρά Μαρτυρίες, 1991.

- Χρήστος Μπουλώτης, «Ο γάτος που έκλαιγε μαργαριτάρια», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2009.

- Μ. Μπελογιάννη, «Οι φυλακές ως χώροι έκτισης ποινών σε ανθολογημένα κείμενα της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Μύθος ή πραγματικότητα;», Φιλολογική, τεύχος 97, εκδ. Μεταίχμιο, 2006.

- Μ. Μπελογιάννη, «Οι φυλακές του Παλαμηδίου στη Λογοτεχνία. Ενδεικτικές αναφορές στα πλαίσια διδακτικής προσέγγισης των “Μοιραίων”», Σύγχρονη Εκπαίδευση, τεύχος 151, 2007.