Η ταξινόμηση των ειδών της αστυνομικής λογοτεχνίας είναι μια σπαζοκεφαλιά, και ακόμα περισσότερο στην απόδοσή τους στην ελληνική γλώσσα. Συνήθως ο αναγνώστης ακολουθεί απλώς το ένστικτό του. Δεν ενδιαφέρεται για τη διαφορετικότητα της κάθε αφήγησης, αλλά για την ωραία γραφή αυτού που διαβάζει. Στην ουσία, οι ταμπέλες δεν εξυπηρετούν σε τίποτε άλλο παρά μόνο για να γνωρίζουμε τι πρόκειται να συναντήσουμε εκ των προτέρων –προτού ανοίξουμε ένα βιβλίο–, αν και εφόσον κάποιος μας δώσει την πληροφορία για το λογοτεχνικό είδος στο οποίο ανήκει.
Παραδοσιακά, έχει επικρατήσει το σύνολο της λογοτεχνίας της παραβατικότητας και των εγκληματικών πράξεων να ονομάζεται crime διεθνώς, αστυνομική λογοτεχνία εγχώρια. Στη χώρα μας, σπανίως αναγράφεται στα εξώφυλλα των βιβλίων αν αυτά είναι αστυνομικά/crime ή όχι, οπότε πραγματικά δεν ξέρεις τι είναι αυτό που θα διαβάσεις. Γενικά, επικρατεί η άποψη ότι ονομάζεται αστυνομικό οποιοδήποτε μυθιστόρημα είναι αισθηματικό ή πολιτικό ή κοινωνικό, αρκεί μέσα σε αυτό να περιγράφεται ένας τουλάχιστον φόνος ή άνομη συμπεριφορά. Αυτό όμως είναι σίγουρα λάθος και μπορεί να απομακρύνει τον αναγνώστη αδικώντας το βιβλίο με λάθος χαρακτηρισμό, γιατί άλλα περιμένει κανείς και άλλα βρίσκει μέσα σε αυτό.
Από την άλλη, υπάρχει μια κατηγοριοποίηση ανά γεωγραφική περιοχή, κι έτσι προκύπτει το Scandinavian noir (σκανδιναβικές χώρες), polar (Γαλλία), tartan noir (Σκοτία), μεσογειακό, Latin και άλλα, χωρίς κάποιες φορές να έχουν αυτά κοινά χαρακτηριστικά.
Η γραφή όμως δεν έχει σύνορα ούτε ετικέτες. Μπορεί για παράδειγμα να δούμε σε κάποιο βιβλίο ετερογενή στοιχεία να παντρεύονται μεταξύ τους και το αποτέλεσμα να είναι εξίσου συναρπαστικό – εξαρτάται πάντα από τον συγγραφέα και το ύφος του. Κυρίως όμως θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι δεν είναι σωστό να χώνουμε ό,τι περισσεύει στην κατηγορία αστυνομική λογοτεχνία, για παράδειγμα κάποιοι θεωρούν ότι η λογοτεχνία τρόμου ή φαντασίας υπάγεται στην αστυνομική. Πρόκειται σίγουρα για ένα διαφορετικό λογοτεχνικό είδος και εδώ θα σταθούμε στις βασικές κατηγορίες του.
Οι τέσσερις βασικές κατηγορίες της αστυνομικής αφήγησης
Ορθόδοξο είναι το παραδοσιακό αστυνομικό μυθιστόρημα, με κεντρικό χαρακτήρα το άτομο που καλείται να επιλύσει μια υπόθεση με λογικό τρόπο, παρατηρώντας τα στοιχεία και ακολουθώντας ένα μαθηματικό μοτίβο. Αναγκαίο στο μεσοδιάστημα της αφήγησης να υπάρχει ανατροπή που θα εκπλήξει τον αναγνώστη, αλλά θα πρέπει να είναι κάτι που θα στηρίζεται λογικά. Η κάθαρση στο τέλος είναι απαραίτητη.
Σκληρό είναι η μεταγενέστερη εκδοχή του αστυνομικού μυθιστορήματος και αναφέρεται στο οργανωμένο έγκλημα και στον υπόκοσμο. Οι χαρακτήρες είναι σκληροί, έχουν δικό τους ηθικό κώδικα, χωρίς να γίνεται σαφής διάκριση ανάμεσα στο καλό και στο κακό. Ψεύτικες πληροφορίες που ανατρέπονται και δόλος είναι τα εμπόδια που τίθενται στον κεντρικό χαρακτήρα των βιβλίων, που είναι συνήθως ντετέκτιβ, ιδιαίτερα συμπαθής στον αναγνώστη για την ευστροφία και το χιούμορ του σε δύσκολες καταστάσεις.
Ανθρώπινο είναι το αστυνομικό μυθιστόρημα που αναφέρεται σε έγκλημα που γίνεται χωρίς προσωπικό όφελος. Όταν γράφεται με την οπτική γωνία του ήρωα που κυνηγά τον εγκληματία, υπάρχει ενσυναίσθηση και δίνεται προτεραιότητα στην ψυχολογία των χαρακτήρων και στην ανάλυσή τους, χωρίς αυτό να θέτει φραγμούς στη δράση.
Αγωνίας είναι το αστυνομικό μυθιστόρημα που δεν ασχολείται με τη διαλεύκανση κάποιου εγκλήματος, αλλά με τον σχεδιασμό ενός νέου. Η γνωριμία με τους ήρωες δίνει στοιχεία του χαρακτήρα τους και συνήθως το βιβλίο επικεντρώνεται στις αδυναμίες τους. Τα γεγονότα τοποθετούνται σε γραμμική χρονική αφήγηση, ώστε τα παθήματα του ήρωα να δημιουργούν ατμόσφαιρα αγωνίας με μια διαρκή απειλή.
Είδη και υποείδη της αστυνομικής λογοτεχνίας
1. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΥΣΤΗΡΙΟΥ ΚΑΙ ΑΓΩΝΙΑΣ
Gothic (18ος αι.): Σκοτεινή ιστορία μυστηρίου ή κάποιο αινιγματικό συμβάν με ένα υπερφυσικό στοιχείο.
Sensation (19ος αι.): Αισθηματική ιστορία δράσης και μυστηρίου, με εγκλήματα ή αδικήματα και ατμόσφαιρα θρίλερ.
Domestic noir (20ός αι.): Ιστορία που εστιάζει στην οικογένεια ή σε κλειστή κοινωνία, με ενδοοικογενειακή βία ή και ψυχική ασθένεια, που μπορεί να οδηγήσουν σε φόνο.
2. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΑΛΗΘΙΝΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ
Newgate Calendar (18ος αι.): Περιγραφές αληθινών εγκλημάτων που εκδικάστηκαν από το βρετανικό δικαστήριο Old Bailey.
Newgate novel (19ος αι.): Μυθιστόρημα με βάση στοιχεία από το Newgate Calendar.
3. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΚΑΙ ΛΟΓΙΚΗ
Mystery (18ος αι.): Ιστορία ενός μυστηρίου ή αινίγματος που πρέπει να λυθεί.
Locked room (19ος αι.): Ένα έγκλημα, φαινομενικά αδύνατον να συμβεί σε κλειδωμένο δωμάτιο, που πρέπει να εξιχνιαστεί.
Whodunit (19ος αι.): Ποιος-το-έκανε, μια ιστορία σε αναζήτηση του δολοφόνου.
Historical mystery (20ός αι.): Ιστορία με έγκλημα ή αίνιγμα περασμένων αιώνων και εξιχνίαση από τον βασικό χαρακτήρα.
Clue puzzle (20ός αι.): Ο αναγνώστης καλείται να λύσει το μυστήριο ενός εγκλήματος, έχοντας στη διάθεσή του στοιχεία που δίνονται από τον βασικό ήρωα.
4. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΕΡΕΥΝΑ
Murder (19ος αι.): Ιστορία με κεντρική πλοκή έναν φόνο και επίλυση από τον ερευνητή με απειλητικές συνθήκες για τη ζωή του ή για αγαπημένο του πρόσωπο.
Detective (19ος αι.): Ένας ερασιτέχνης ή επαγγελματίας ντετέκτιβ λύνει μια υπόθεση εγκλήματος.
Procedural (20ός αι.): Εξειδικευμένοι επαγγελματίες (αστυνομικοί, εγκληματολόγοι, ιατροδικαστές) επεξεργάζονται και επιλύουν υποθέσεις με διαδικαστικό τρόπο.
Legal thriller (20ός αι.): Ιστορία με επίλυση υπόθεσης εγκλήματος από νομικό σε αίθουσα δικαστηρίου.
5. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΠΟΛΥΣΥΝΘΕΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ ΚΑΙ ΑΓΩΝΙΑ
Spy (19ος αι.): Ιστορία με βάση της την κατασκοπεία και κυρίαρχους χαρακτήρες κατασκόπους.
Thriller (19ος αι.): Ένα έγκλημα πρέπει να λυθεί σε στενό και δύσκολο χρονικό πλαίσιο για τον ήρωα.
Suspense (20ός αι.): Ένα έγκλημα πρέπει να σταματήσει σε ένα στενό χρονικό περιθώριο για τους ήρωες.
Crime war (20ός αι.): Ιστορία εγκλήματος στη διάρκεια πολέμου ή εχθρικής κατοχής.
Neopolar (20ός αι.): Ιστορία πολιτικού εγκλήματος με ήρωες αμφισβητίες της αστικής τάξης.
6. ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΜΕ ΑΝΤΙΗΡΩΕΣ
Hard-boiled (20ός αι.): Σκληρή αστυνομική ιστορία με έναν αντιήρωα ντετέκτιβ ή αστυνομικό και περιβάλλον ανθρώπους του οργανωμένου εγκλήματος και διαφθαρμένο νομικό σύστημα.
Roman noir ή Noir fiction (20ός αι.): Σκληρή ιστορία με ήρωα τον δράστη, ύποπτο ή θύμα, σε διεφθαρμένο κοινωνικό και νομικό περιβάλλον.
Criminal (20ός αι.): Η ζωή ενός εγκληματία. Ο κόσμος του περιγράφεται με αληθοφάνεια.
Gangster (20ός αι.): Ιστορίες με συμμορίες, οργανωμένο έγκλημα, υποείδος του Criminal, με την οπτική του εγκληματία.
Violent crime (20ός αι.): Βίαια εγκλήματα διαπράττονται και περιγράφονται λεπτομερώς, υποείδος του Criminal.
Caper stories (20ός αι.): Ιστορία με χιούμορ, θράσος και εξυπνάδα. Ήρωες, συμπαθείς απατεώνες που σχεδιάζουν μια πολύπλοκη κλοπή, απάτη ή σπανιότερα απαγωγή.
Κοινή διαπίστωση είναι ότι η αστυνομική αφήγηση, όπως γενικότερα η λογοτεχνία και κάθε είδος τέχνης, μεταμορφώνεται διαρκώς στο πέρασμα του χρόνου. Φαίνεται πως οι νέες αφηγηματικές τεχνικές, οι νέες οπτικές γωνίες στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο μέσα από την αστυνομική λογοτεχνία, συμβαδίζουν με την εποχή μας. Η σκληρότητα και ο ρεαλισμός είναι στοιχεία που κυριαρχούν – και μένει να δούμε τη μετεξέλιξη αυτού του λογοτεχνικού είδους. Και ίσως τη γένεση μιας νέας αστυνομικής λογοτεχνίας, με καινούργια είδη, όταν θα φτάσουμε στο σημείο να τα έχουμε πει όλα.
* Δημοσιεύτηκε στο site Diastixo.gr, στις 14 Απριλίου 2022.