Το χθες και το σήμερα του αστυνομικού αφηγήματος
[Ένα μέρος των σημειώσεων αυτών χρησιμοποίησε κατά την ομιλία του στην ημερίδα της ΕΛΣΑΛ «Τα πολλά πρόσωπα της αστυνομικής λογοτεχνίας»].
Θα κάνω μια σύγκριση του 1900 με το 2010 –πώς ήταν τα πράγματα της εποχής του Χολμς και πώς είναι στις μέρες μας, καθώς και τι το αξιοσημείωτο έχει συμβεί την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα στο χώρο της αστυνομικής λογοτεχνίας ή του κινηματογράφου και της τηλεόρασης που να την επηρεάζει.
Το 1878 ο Arthur Conan Doyle έγραφε την «Μελέτη σε άλικο». Ο Δρ.Ουώτσον παρουσίαζε τότε για πρώτη φορά τον Σέρλοκ Χολμς:
«Η άγνοιά του ήταν το ίδιο καταπληκτική με τις γνώσεις του. Από σύγχρονη λογοτεχνία, φιλοσοφία και πολιτική έμοιαζε να μην γνωρίζει το παραμικρό. Όταν άκουσε να λέω για τον Τόμας Καρλάιλ, με ρώτησε λίγο ως πολύ ποιος είναι ο κύριος. Η έκπληξή μου, όμως, κλιμακώθηκε όταν αντιλήφθηκα πως δεν γνώριζε την Θεωρία του Κοπέρνικου και την σύνθεση του Ηλιακού μας Συστήματος. Πως η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο».
Απαριθμεί τις γνώσεις του Χολμς ανά θέμα:
«Λογοτεχνία –μηδέν, φιλοσοφία –μηδέν, αστρονομία –μηδέν. Βοτανολογία – επιλεκτικές γνώσεις» (εννοώντας τα οπιούχα και τα δηλητήρια).
Μα τότε τι στην ευχή ξέρει ο Χολμς; Ξέρει αρκετά από χημεία και ανατομία, αλλά κυρίως είναι κορυφή στην sensational literature –αυτό που θα λέγαμε εμείς παραλογοτεχνία, παραφιλολογία και κίτρινο τύπο.
Η αστυνομική λογοτεχνία έχει γεννηθεί μέσα από την παραφιλολογία. Κι έχει πάρει την λογοτεχνική της μορφή - από τους «Φόνους της οδού Μοργκ» του E.A.Poe το 1841 έως το «Σκυλί των Μπάσκερβιλ» του Ντόυλ το 1901- επηρεασμένη από τον ρομαντισμό, περιγράφοντας τον τρόπο που μια ανώτερη διάνοια αντιμετωπίζει και λύνει το μυστηριώδες έγκλημα.
Το αφήγημα μυστηρίου με ήρωα έναν ερασιτέχνη ντετέκτιβ είναι ένα λογοτεχνικό παιχνίδι και ο συγγραφέας του ένας διανοούμενος του ρομαντισμού.
Χρειάστηκαν εξήντα χρόνια μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα για να αποκτήσει το είδος και ένα όνομα: detective story στα αγγλικά, αστυνομική ιστορία στα ελληνικά.
* * *
Θα αναφέρω συνοπτικά τι συνέβη στο αστυνομικό αφήγημα μέσα στον 20 αιώνα.
1) Το μικρό αφήγημα έγινε εκτενές. (Αgatha Christie –μια πολυάριθμη, κλειστή ομάδα υποψήφιων ενόχων απαιτεί μεγαλύτερης έκτασης έργο από το διήγημα ή τη νουβέλα).
2) Ο επιθεωρητής αστυνομικός έγινε κεντρικός ήρωας. (Georges Simenon - Μαιγκρέ).
3) Ο ιδιωτικός αστυνομικός έγινε ρεαλιστικός χαρακτήρας, εργαζόμενος για το μεροκάματο, αλλά κι ένας νέος λογοτεχνικός τύπος, συμβολικός ήρωας της επιβίωσης στη ζωή των μεγαλουπόλεων. (Dashiell Hammett).
4) Πήρε θέση στην αφήγηση ο υπόκοσμος, οι γκάνγκστερ. (William R. Bernett).
5) Πήρε θέση πρωταγωνιστή ο δολοφόνος ( Jim Thompson – «Ο δολοφόνος μέσα μου», έγινε πρόσφατα ταινία).
6) Πήρε μια έντονη υπαρξιακή και ψυχολογική διάσταση. (David Goodis, Cornell Woolridge, Patricia Highsmith).
7) Λειτούργησε ως ιστορικό αφήγημα ( Robert van Gulic).
* * *
Εκατό χρόνια μετά από το 1901 (την επιστροφή του Χολμς ύστερα από απαίτηση του κοινού, διότι ο Ντόυλ στο μεταξύ τον είχε σκοτώσει για να τον ξεφορτωθεί) τί γίνεται πρώτα απ’ όλα με τον ίδιο τον Χολμς;
Το 2009 εκδόθηκαν Οι νέες περιπέτειες του Σέρλοκ Χολμς (βελτιωμένη έκδοση του 1997) γραμμένες από συγγραφείς οπαδούς του είδους, που γεμίζουν τα κενά ημιτελών υποθέσεων του Κόναν Ντόυλ: είκοσι έξη ωραία διηγήματα εμπλουτίζουν το ανθολόγιο Χολμς με βάση την παλιά, καλή συνταγή του δημιουργού του.
Ο Ντόυλ είχε γράψει δέκα ιστορίες του Χολμς με αναφορές στην Ινδία. Το 2006 ο Ινδός συγγραφέας Vithal Rajan έγραψε τη συλλογή Ο Χολμς πλησίον του Ρατζ και ο Partha Basus τις Μυστικές σημειώσεις του Δρ.Ουώτσον, στις οποίες ο Ουώτσον αποκαλύπτει τα πραγματικά γεγονότα πίσω από δημοσιευμένες περιπέτειες του Χολμς.
Τι παρατηρεί κανείς στα παραπάνω;
Το πρώτο είναι η τρομερή αντοχή του Σέρλοκ Χολμς ως χαρακτήρα μυθοπλασίας. Εκατόν πενήντα χρόνια μετά, το αφηγηματικό παιχνίδι γύρω του συνεχίζεται.
Το δεύτερο είναι πως, στις αρχές του 20ου αιώνα, ήταν αδιανόητο η Ινδία να παρήγαγε πρωτότυπη αστυνομική λογοτεχνία.
Η γεωπολιτική στροφή στο αστυνομικό αφήγημα έχει αρχίσει από τη δεκαετία του 60 κι έχει περάσει στη Λατινική Αμερική, τις Σκανδιναβικές χώρες και τη Μεσόγειο. Η Ινδία είναι όμως κάτι διαφορετικό για τον σημερινό κόσμο κι έχει μια τεράστια παράδοση παραλογοτεχνίας, λαϊκού σινεμά και αστυνομικής φιλολογίας, ακόμα και στα ούρντου που χρησιμοποιούν οι μουσουλμάνοι..
Ας δούμε ένα άρθρο με τίτλο « Οι περιπέτειες του διάσημου ντετέκτιβ Σέρλοκ Χολμς κατά τον 21ο αιώνα έχουν ασιατικό προσανατολισμό». Ο συντάκτης του λέγεται Zac O’ Yeah κι είναι το παράξενο ψευδώνυμο ενός Σουηδού συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων που ζει στην Ινδία, στην Μπανγκαλόρ. Το πρόσφατο βιβλίο του Ζακ Ο’ Για, Σκανδιναβιστάν, είναι μια αστυνομική ιστορία στην υποδουλωμένη από τον ινδικό καπιταλισμό Σουηδία. Θα κυριαρχήσει άραγε στη διεθνή σκηνή μετά από πενήντα χρόνια το ινδικό αστυνομικό μυθιστόρημα;
Πάντως, μέσα στην πρώτη δεκαετία του 2000 υπάρχουν αστυνομικά μυθιστορήματα στη Σουηδία που έχουν ινδικό θέμα. Η αναφορά που κάνουμε στη Σουηδία δεν είναι τυχαία, διότι στην ίδια δεκαετία για πρώτη φορά στο Λονδίνο, μητρόπολη του αστυνομικού αφηγήματος, διαφημίζονται και πωλούνται αλλοδαποί. Είναι οι Σουηδοί Henning Mankell, και ο Stieg Larsson.
Stieg Larsson
Σίγουρα ο κινηματογράφος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην περίπτωση του Λάρσον, που φλερτάρει αρκετά με την παραλογοτεχνία με την ηρωίδα του Σαλάντερ να είναι λίγο σαν την Πίπυ τη Φακιδομύτα για ενήλικες.
Τον Μάνκελ επίσης βοήθησαν οι τρεις αγγλικές τηλεταινίες με τον ήρωά του Βαλάντερ να υποδύεται εξαιρετικά ο Κέννεθ Μπράνα. Όμως βασικά εκφράζει με σοβαρότητα ένα ρεύμα του αστυνομικού μυθιστορήματος που εστιάζει στην κρατική διαφθορά, η οποία όταν αποκαλύπτεται στην εύρυθμη κοινωνία της Σουηδίας, κεντρίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη.
Η τάση της κοινωνικής κριτικής έχει αρχίσει να γίνεται συνήθεια τις δύο τελευταίες δεκαετίες με θετικά αποτελέσματα για το είδος. Οι αστυνομικοί συγγραφείς σήμερα (στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική) βρίσκονται συνήθως στον αντίποδα του Χολμς, που δεν είχε ιδέα από πολιτική. Αυτή η τάση είναι που έχει προσδώσει τελευταία αβίαστα για πολλούς το πρόσημο της λογοτεχνικότητας στο αστυνομικό μυθιστόρημα. Όμως κινδυνεύει να γίνει η εύκολη λύση και η συνταγή (κοινωνική κριτική, τοπική κοινωνία, αστυνομική ίντριγκα) η νέα κοινοτοπία του είδους και το αστυνομικό μυθιστόρημα να μετατραπεί σ’ ένα διεθνές φολκλόρ εύπεπτης πολιτικής καταγγελίας. Με άλλα λόγια οι αστυνομικές ιστορίες πρέπει να είναι καλογραμμένες.
Henning Mankell
Ο Χέννινγκ Μάνκελ που έχει το πλεονέκτημα να σκηνοθετεί στο Τεάτρο Αβενίδα στο Μαπούτο της Μοζαμβίκης, όπου και περνάει το μισό χρόνο του (και η Αφρική είναι το καλύτερο φίλτρο της δυτικής ανοησίας) , και είναι παντρεμένος με την κόρη του Ίνγκμαρ Μπέργκμαν (και για τον οποίο ετοιμάζει ένα ντοκιμαντέρ), μιλάει για το σουηδικό αστυνομικό μυθιστόρημα πολύ επικριτικά. Ο ίδιος τοποθετεί τις ιστορίες του στη μικρή πόλη Ίσταντ, αλλά υποστηρίζει ότι «σήμερα στη Σουηδία γράφονται πολύ κακά αστυνομικά μυθιστορήματα, με τους συγγραφείς να χρησιμοποιούν μικρές πόλεις άνευ λόγου και αιτίας».
Στην «γεωπολιτική» του αστυνομικού μυθιστορήματος θα πρέπει να προσθέσουμε θεματολογικά και την Κίνα στη σύγχρονη κομμουνιστική εκδοχή της. Μετά τον θάνατο του Μάο Τσετούνγκ, έχουμε μια ασταθή εγχώρια παραγωγή αστυνομικών ιστοριών ανάλογα με τις τάσεις εφαρμογής ή χαλάρωσης της λογοκρισίας από το καθεστώς, αλλά στο εξωτερικό και το Σαιντ Λούις των ΗΠΑ, ο Qiu Xialong , πρώην μέλος της Ένωσης Συγγραφέων Κίνας, που έφυγε μετά την εξέγερση της Τιέν Αν Μεν, δημιούργησε τον επιθεωρητή Τσεν, ντετέκτιβ του Κ.Κ.Κίνας. Μάλιστα το 2007 έγραψε το «Κόκκινο φόρεμα του Μανδαρίνου» όπου ο Τσεν ερευνώντας μια σειρά από φόνους κολυμπάει στα απόνερα της Πολιτιστικής Επανάστασης.
Να σημειώσουμε επίσης ότι η Κίνα είναι θέμα και του Χέννινγκ Μάνκελ στο έργο του «Ο Κινέζος» (2007).
* * *
Αν προχωρήσουμε τώρα στις «δομικές» αλλαγές του αστυνομικού μυθιστορήματος βλέπουμε ότι από τα πιο σοβαρά έργα του είδους είναι αυτά που χρησιμοποιούν τη φόρμα του για να ερευνήσουν ή να αναπλάσουν μια προηγούμενη εποχή, ιστορική στιγμή ή μια κοινωνία, όπως έκανε ο Κίoυ Ξιάο Λονγκ για την Πολιτιστική Επανάσταση.
Όπως ρητά έκανε ο James Ellroy με την Τριλογία του Αμερικανικού υπόκοσμου που ολοκλήρωσε με το Αμερικανικό ταξίδι θανάτου (2001) και το Αίμα δεν σταματάει ποτέ (2009) και λίγο παλιότερα ο Philip Kerr με την Τριλογία του Βερολίνου. Ο πρώτος αναφέρεται στην ιστορία της Αμερικής μεταξύ 1961 και 1972, τις δολοφονίες των αδελφών Κέννεντυ και την προεδρία Νίξον και ο δεύτερος στο Βερολίνο του Χίτλερ και του Γκαίρινγκ.
Στο ίδιο πεδίο εξαιρετική δουλειά έκανε ο συγγραφέας και σεναριογράφος Anthony Horowitz (γεννημένος το 1956), που έχει προσαρμόσει πολλά έργα της Α. Κρίστυ για την σειρά Πουαρώ και δημιούργησε τον Πόλεμο του Φόιλ (2002 – 2010), 23 τηλεταινίες μεγάλου μήκους για το ITV. Ο επιθεωρητής Φόιλ ασκεί τα καθήκοντά του σε παράκτια περιοχή νότια του Λονδίνου την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου και ο Χόροβιτς αναδεικνύει άγνωστες ιστορίες από το «εσωτερικό μέτωπο» της Μεγάλης Βρετάνιας με τον αστυνομικό να επιμένει στην υπεράσπιση της ηθικής και του νόμου εν μέσω πολεμικής λαίλαπας.
* * *
Μια δεύτερη ριζική αλλαγή στο αστυνομικό αφήγημα από εποχής Χολμς είναι ότι ο κακός μπορεί να είναι ο θετικός ήρωας της δράσης. Ο Ρίπλεϋ της Χάισμιθ είναι δημιούργημα του προηγούμενου αιώνα, αλλά έως τώρα ποτέ δεν είχε αποδοθεί στον κινηματογράφο απόλυτα στο πνεύμα της δημιουργού του. Το πέτυχε με την ταινία Μatchpoint ο Woody Allen (2005) σε σενάριο του ίδιου βγαλμένο λες από ένα κρυφό σεντούκι της Χάισμιθ. Είναι η καλύτερα αστυνομική ταινία μετά την Έξαψη του Lawrence Kasdan (1981).
Αλλά την ύπαρξη αρνητικών ηρώων, σε θέση πρωταγωνιστών, την χρησιμοποιεί κατά κόρον πάλι ο Ελλρόυ στο Αμερικανικό ταξίδι θανάτου με τον Ουώρντ Λίττελ και τον Ουέην Τέντροου και στο Αίμα δεν σταματάει ποτέ με τον Ντουάιτ Χόλλυ, τον Νταν Κράτσφηλντ, την Κάρεν Σιφάκης και την Τζόαν Κλάιν.
Η έρευνα ενός εγκλήματος ή μιας οργανωμένης εγκληματικής δραστηριότητας δεν είναι πλέον θέμα μόνο ενός ευφυούς ντετέκτιβ, αλλά δραστηριοποίησης ολόκληρου μηχανισμού. Οι ήρωες –αστυνομικοί ή εγκληματίες- εντάσσονται κι αυτοί στους μηχανισμούς. Ο Ελλρόυ κατάφερε να τους περιγράψει μέσα από τα πολυπρόσωπα και πολυσέλιδα μυθιστορήματά του.
Όμως μεταξύ 2003- 2008 το κατάφεραν καλύτερα από κάθε άλλον ο συγγραφέας και πρώην αστυνομικός συντάκτης David Simon και ο πρώην αστυνομικός στο τμήμα ανθρωποκτονιών της Βαλτιμόρης Ed Burns που έγραψαν τα εξήντα ωριαία επεισόδια της σειράς Wire (Υποκλοπή) . Πρόκειται για την πληρέστερη τηλεοπτική σειρά όλων των εποχών που χωρίζει την ιστορία της τηλεόρασης στην προ και μετάWire εποχή. Στη σειρά συνεργάστηκαν και πολλοί συν-σεναριογράφοι, μεταξύ τους ο George Pelecanos. Στο εξώφυλλο του βιβλίο του The Way Home (2009) διαφημίζεται πλέον ως ένας από τους «βραβευμένους συγγραφείς του Wire».
Η τεράστια συγγραφική και ερευνητική δουλειά πίσω από το Wire, αλλά και από τα έργα του Ελλρόυ ή η μετρημένη αφήγηση του Μάνκελ ή του Πελεκάνου σε πιο μινιμαλιστικά βιβλία, δείχνει και το χάσμα με τη μεγάλη παραγωγή αστυνομικών μυθιστορημάτων που χωλαίνει από μια εύκολη και αυτονόητη πλέον καταγγελία της διαφθοράς.
Κι ενώ θα περίμενε κανείς ο John le Carre να έχει μπλέξει κι αυτός στην κοινοτοπία, μας δίνει πρόσφατα δύο από τα καλύτερα βιβλία του και από τα κορυφαία της τελευταίας δεκαετίας. Ο Νο1 καταζητούμενος (2008) και Ο προδότης του είδους μας (2010). Πώς προσδιορίζεται προληπτικά ο μουσουλμάνος τρομοκράτης; Πώς αντιμετωπίζεται η σχέση της ρωσικής μαφίας με το αγγλικό οικονομικό κατεστημένο;
Και γιατί είναι καλά βιβλία; Γιατί ο συγγραφέας έχει ερευνήσει, έχει σκεφθεί, έχει στύψει το μυαλό του για τις ηθικές αντιφάσεις, τις δυσκολίες και την αποτελεσματικότητα των μηχανισμών δίωξης, κατασκοπίας και πρόληψης κι έχει φτιάξει μια αφήγηση σύνθετη πέρα από το αυτονόητο των τηλεοπτικών ειδήσεων.
Ειδικά στο Ο προδότης του είδους μας επιλέγει με σεναριακή μαεστρία το σκηνικό του τένις ως σημείο συνάντησης ανύποπτων Βρετανών με τη ρωσική μαφία, θυμίζοντας το Μatchpoint και το χιτσκοκικό Οι άγνωστοι του εξπρές της Χάισμιθ, με μια παράλληλη εξιστόρηση γεγονότων που συνέβησαν, συμβαίνουν ή πρόκειται να συμβούν, αποδεικνύοντας για πολλοστή φορά πως η αστυνομική λογοτεχνία βασίζεται πρωτίστως στο αφηγηματικό παιχνίδι και την ευφυΐα των συντελεστών του.