Ο John le Carre μετά τον George Smiley

του Πάνου Ιωαννίδη

Ο κόσμος είναι απτός, πανέμορφος και άδικος. Μπορούμε να τον αγγίξουμε, και εκείνος να αφήσει πάνω μας τα σημάδια του, τα στίγματα και τα χάδια του. Ο κόσμος είναι αυτός που είναι, και η προσπάθεια να τον αλλάξουμε είναι σισύφεια, αλλά όχι ατελέσφορη. Αποστολή της λογοτεχνίας είναι να μιλήσει για τον κόσμο που δεν φαίνεται, για το ανοίκειο, το δύσκολα ορατό.

Στην περίπτωση του John le Carre (κατά κόσμο David Cornwell, 1931-2020), τα μορφολογικά πέπλα του αφηγηματικού περιεχομένου, εκτείνονται με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, στον αδιόρατο κόσμο των μυστικών υπηρεσιών. Κάποιος είναι και ταυτόχρονα δεν είναι ή μπορεί να μην είναι, και αυτό είναι ένα στοιχείο σκοτεινό που κάνει τους κατασκόπους τόσο γοητευτικούς, όσο και επικίνδυνους. Η αβεβαιότητα της παρακολούθησης και η εμβρίθεια της παρατήρησης, είναι κοινά στοιχεία της κατασκοπίας και της συγγραφής, κάτι που ο πρώην πράκτορας και μετέπειτα συγγραφέας το γνώριζε πολύ καλά.

Σκοπός του παρόντος είναι να μελετήσει συνοπτικά το έργο του σπουδαίου Βρετανού, αν όχι πολίτη του κόσμου, το οποίο δημιουργήθηκε μετά από τον απόσυρση του μυστικού πράκτορα George Smiley, από την ενεργό λογοτεχνική δράση. Εξαιρώντας τον Μυστικό Προσκυνητή [(Bell, Κώστας Μπαρμπής), 1990], όπου ο Smiley έχει τον ρόλο του εκπαιδευτή και την Κληρονομιά των Κατασκόπων [(Bell, Βεατρίκη Καρατζόλα-Σαμπατάκου), 2017], όπου κάνει ένα σύντομο πέρασμα, μελετούμε τα βιβλία που γράφτηκαν κάπως πριν το τέλος, λίγο μετά και κάπως αργότερα από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Λόγω της πληθώρας τους, 17 στο σύνολο μετά την απόσυρση του George Smiley, το παρόν, για λόγους οικονομίας και σύνοψης περιορίζεται σε πέντε συνολικά μυθιστορήματα, των οποίων η παράθεση πέρα από τους τίτλους, την έκδοση και τη μετάφραση στην παρένθεση, περιλαμβάνει στην αγκύλη τον χρόνο κυκλοφορίας τους στη Βρετανία.

Ο John le Carre είχε υπηρετήσει στις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες, με πεδίο δράσης το εξωτερικό. Βίωσε από πρώτο χέρι την απειλή που προερχόταν από το Σιδηρούν Παραπέτασμα, και την παραπλανητική σκιά που άπλωνε στις χώρες του Πρώτου Κόσμου. Συνταξιοδοτήθηκε πρόωρα, λίγο μετά τα τριάντα, λόγω διαρροής του ονόματος του στους Σοβιετικούς, από τον αυτόμολο περιβόητο πράκτορα Κιμ Φίλμπι.

Γιος ενός αδιόρθωτου απατεώνα με μακρά θητεία στις φυλακές και στις αποτυχημένες επιχειρηματικές προσπάθειες, και μιας γυναίκας που θα τους εγκαταλείψει όταν ο ίδιος ήταν μόλις πέντε, θα βρει στον κόσμο των μυστικών υπηρεσιών τη δική του Ιθάκη. Θα στραφεί επαγγελματικά στην συγγραφή μετά και την παγκόσμια επιτυχία που σημείωσε Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο [Bell, Κουλουμούνδρα Μαρίνα, (1963)]. Μέχρι και την τριλογία του George Smiley [Κι ο κλήρος έπεσε στον Σμάιλι [(Καστανιώτη, Μιχάλης Μακρόπουλος), 1974], Ο εντιμότατος μαθητής, [(Καστανιώτη, Μιχάλης Μακρόπουλος) 1977), Οι άνθρωποι του Σμάιλι, [(Καστανιώτη, Μιχάλης Μακρόπουλος), 1979], κύριος πρωταγωνιστής της μυθοπλασίας του είναι ο George Smiley. Πρόκειται για έναν ανώτερο υπάλληλο των μυστικών υπηρεσιών, έναν αντιήρωα, ευφυή μα στρουμπουλό, λιγομίλητο μα άμεσα δρών, που λατρεύει και σέβεται τις γυναίκες, μα εκείνες δεν τον αγαπούν. Γεννημένος τη δεύτερη δεκαετία του 20^ου αιώνα, είναι αυτός που κάνει τη δουλειά, όταν οι άλλοι σταματούν, προδίδουν, αδιαφορούν η θεωρούν τον Ψυχρό Πόλεμο ένα πολιτικό κατασκεύασμα.

 

Τι γίνεται όμως όταν ο George Smiley αποχωρεί, γιατί ο παλιός κόσμος της ισορροπίας τρόμου των δύο υπερδυνάμεων τείνει να εκλείψει και κοσμογονικές αλλαγές συμβαίνουν;

Το πρώτο θέμα που πιάνει ο John le Carre είναι το Παλαιστινιακό Ζήτημα, γράφοντας κατόπιν ενδελεχούς και πολυετούς έρευνας, το Η μικρή τυμπανίστρια [(Bell, Νέστορας Χούνος), 1983]. Η Τσάρλι, μια ακροαριστερή ηθοποιός στρατολογείται από τις ισραηλινές μυστικές υπηρεσίες, με δόλωμα τον έρωτα της για έναν κατάσκοπο, με σκοπό την εξόντωση ενός διαβόητου Παλαιστίνιου τρομοκράτη. Θα γίνει η ίδια δόλωμα, ώστε να τσιμπήσει ο επικεφαλής του ένοπλου αγώνα των Παλαιστινίων, και να συνάψει σχέση μαζί της μέχρι να καταστούν πρόσφορες οι συνθήκες για το μοιραίο χτύπημα. Γραμμένο από την πλευρά των ισχυρών, η μεγάλη συνεισφορά του βιβλίου είναι η ανάδειξη της μάχης ανάμεσα στον Δαυίδ και στον Γολιάθ, με έναν απαγωγικό τρόπο. Μέσα από την αφήγηση που θωρεί την ιστορία από την πλευρά των ισχυρών, αναδεικνύεται εμμέσως πλην σαφώς το δίκαιο αίτημα των Παλαιστινίων για την ίδρυση δικού τους κράτους, όπως επίσης και το απάνθρωπο των τρομοκρατικών ενεργειών ως μέσου επίτευξης των στόχων τους. Πρόκειται για το πιο αντιπολεμικό μυθιστόρημα του μαιτρ της κατασκοπικής λογοτεχνίας, όπου η ειρηνική συνύπαρξη είναι το ζητούμενο, ενώ αναδεικνύεται ένα μόνιμο θέμα του που δεν είναι άλλο από την απόδοση νοήματος εκ μέρους του ατόμου, σε έναν υπέρμετρο πανανθρώπινο σκοπό της Ιστορίας, που στο τέλος αποδεικνύεται μάταιος και φρούδος.

Το πόσο ψευδεπίγραφος μπορεί να γίνει ο κόσμος μας, και πως το ίδιο το άτομο ως υποκείμενο, μπορεί πλέον να δράσει ως αντικειμενικός ιστορικός πομπός, διακρίνεται εύγλωττα στον Ράφτη του Παναμά  [(Bell, Νατάσσα Ανδρίτσου),  1996]. Ο Χάρι Πέντελ, ένας ράφτης της ανώτερης τάξης, με βεβαρημένο ποινικό παρελθόν, που η οικογένεια του δεν γνωρίζει, γίνεται στόχος του μυστικού πράκτορα των βρετανικών υπηρεσιών Άντι Όσναρντ. Ο κατάσκοπος θα του ζητήσει να τον ενημερώνει για όσα μαθαίνει, από τους εκλεκτούς πελάτες του, με θέμα την επικείμενη παράδοση της Διώρυγας του Παναμά, από τους Αμερικάνους. Σκοπός του μυστικού πράκτορα είναι να διασφαλίσει φαινομενικά τα συμφέροντα της Βρετανίας, αλλά να πλουτίσει και ο ίδιος από την εσωτερική πληροφόρηση. Ο ράφτης Χάρι Πέντελ, προκειμένου να επιβιώσει μέσα σε αυτόν τον ζόφο, και να διασφαλίσει την ηρεμία της ευτυχισμένης οικογένειας που έφτιαξε μετά την αποφυλάκιση του, θα επινοήσει μια σειρά από ιστορίες που δεν έχουν μεγάλη σχέση με την πραγματικότητα της διώρυγας, και του ο πράκτορας Όσναρντ θα καταπιεί αμάσητα, με καταστροφικές ωστόσο συνέπειες. Ένα μυθιστόρημα που γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία, και λόγω της ταινίας που γυρίστηκε στο όνομα του. Μια έξυπνη παραβολή για το που μπορεί να οδηγήσει, αφενός η μονοπωλιακή αντίληψη που έχει το κράτος για την επιβολή της βίας, αλλά και για την ανάδυση ενός νέου ανθρώπινου υποκειμένου, που δεν παρέχει μόνο εξαρτημένη εργασία, αλλά όταν χρειάζεται είναι και αφεντικό του εαυτού του.

 

Ο συγγραφέας προσπάθησε με μεγάλη επιτυχία, να αποτυπώσει τον μετά-κόσμο, τον κόσμο που προέκυψε μετά τον νεωτερισμό, κοινωνικό, γεωπολιτικό, αισθητικό και φυσικά ανθρώπινο. Από αυτόν τον κόσμο δεν θα μπορούσε να λείπει η διαφθορά των πολυεθνικών επιχειρήσεων, η οποία δεν λογαριάζει τίποτα και κανέναν μπροστά στο υπέρμετρο κέρδος. Στον Επίμονο Κηπουρό [(Bell, Μαργαρίτα Ζαχαριάδου), 2001], o Τζάστιν διπλωμάτης καριέρας και ερασιτέχνης κηπουρός που υπηρετεί στη Βρετανική Αρμοστεία στο Ναϊρόμπι, θα δει την αγαπημένη του Τέσα, δημοσιογράφο και ακτιβίστρια, να βρίσκεται άγρια δολοφονημένη σε ένα ερημικό σημείο της Κένυας. Ο κόσμος του θα ταραχθεί συθέμελα, και παρά τις προσταγές της υπηρεσίας του και τις νόρμες της βρετανικής ανώτερης τάξης από την οποία προέρχεται, θα ξεκινήσει έναν λυσσώδη αγώνα για να ανακαλύψει την αλήθεια, ως σεβασμό στη μνήμη της. Αυτά που θα βρει, θα διαταράξουν μια σειρά από βεβαιότητες που κύκλωναν την ύπαρξη του, αλλά θα τον οδηγήσουν στη λύτρωση. Εδώ, η σχέση υποκειμένου αντικειμένου είναι συγκρουσιακή, διότι καθώς ο Τζάστιν πλησιάζει προς το τέλος, γίνονται ολοκληρωτικά ορατές οι ευθύνες του αναπτυγμένου κόσμου, τον οποίο ο ίδιος με ζέση υπηρέτησε, απέναντι στην Αφρική.

Υπό ένα ευρύτερο πρίσμα, η σχέση Δύσης Ανατολής όπως τεχνηέντως αναλύθηκε μέσω του πολέμου μεταξύ των πολιτισμών, τον απασχόλησε περαιτέρω. Η εστίαση έλαβε χώρα στον προβαλλόμενο ως Πόλεμο κατά της Διεθνούς Τρομοκρατίας. Στον Νο 1 Καταζητούμενο [(Bell, Νάσος Κυριαζόπουλος), 2008], ο Ίσα (Ιησούς στα Τσετσένικα), ένας νεαρός μουσουλμάνος, πανύψηλος και λιπόσαρκος, καταφθάνει κρυφά στο Αμβούργο, έχοντας πάνω του ένα μεγάλο χρηματικό ποσό και ισχυριζόμενος ότι είναι ο νόθος γιος ενός γνωστού σοβιετικού στρατιωτικού. Ο νέος άντρας τραβάει με τη μία το ενδιαφέρον των μυστικών υπηρεσιών που δρουν στην περιοχή, ενώ μια δικηγόρος που μάχεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η Άναμπελ προσπαθεί να τον προστατέψει συστήνοντας του να καταθέσει το ποσό σε μια ασφαλή τράπεζα της περιοχής. Η κατασκευή των βαρβάρων, είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια αποικιοκρατία νέου τύπου δίχως χωρικούς περιορισμούς, μας λέει εδώ ο John le Carre, ο οποίος είχε ταχθεί κατά του πολέμου του Ιράκ και εναντίον κάθε εργαλειοποίησης των φανατικών μουσουλμάνων, με σκοπό την υπεράσπιση των ολιγαρχικών δυτικών συμφερόντων. Ένα βιβλίο που λίγο έως πολύ μας δείχνει ότι ο οριενταλισμός είναι ένας κουτοπονηρος τρόπος να κοιτάζουν οι δυτικοί τους ανατολικούς.

Το τελευταίο μυθιστόρημα που θα μας απασχολήσει είναι το Ένας Έντιμος Άνθρωπος [(Bell, Μαρία Παπανδρέου), 2019]. Ένα από τα τελευταία έργα που αγκαλιάζουν τα αγαπημένα θέματα του συγγραφέα, την προδοσία, την ουτοπική πρόσδεση σε έναν ανώτερο σκοπό, την σχέση του ατόμου με την Ιστορία. Ο Νατ είναι ένας βετεράνος των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, που μετά από ένα μεγάλο υπηρεσιακό γυρολόι ανά τον κόσμο, επιστρέφει στη γυναίκα και στην κόρη του, για να υπηρετήσει από γραφειοκρατικά πόστα στο Λονδίνο. Όμως η ρωσική απειλή που εξυφαίνεται, θα αναγκάσει τους ανωτέρους του να του αναθέσουν την επανασύσταση ενός αντικατασκοπευτικού πυρήνα με σκοπό την παρακολούθηση ενός Ουκρανού ολιγάρχη. Στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο που διαθέτει, ο Νατ παίζει μπάντμιντον με έναν εσωστρεφή μοναχικό νεαρό τον Εντ. Η εμπιστοσύνη που θα δείξει ο πολύπειρος πράκτορας στον Εντ, παραβαίνοντας τον κανονισμό της υπηρεσίας του περί του νόμου των κρατικών απορρήτων θα αποβεί μοιραία. Ίσως αυτό να είναι το πιο ανθρώπινο μυθιστόρημα του, καθότι διαφαίνεται η εναγώνια ανάγκη του ανθρώπου για επαφή και σύνδεση με τους συνανθρώπους του, σε έναν κόσμο όπου όλα πλέον γίνονται πράγματα και αντικείμενα που μπορούν να πωληθούν.

Κλείνοντας, είναι χρήσιμο να τονιστεί ότι ο John le Carre, συμπεριέλαβε στην πρόζα του, τόσο την παράδοση του Charles Dickens, όσο και του Βικτοριανού Μυθιστορήματος. Ανανέωσε το κατασκοπικό μυθιστόρημα βάζοντας το στο επίκεντρο, μακριά από τις αφελείς προσεγγίσεις τύπου υπέρ πρακτόρων και στοχεύοντας στη μελέτη όχι μόνο της βρετανικής, αλλά και της παγκόσμιας πολύμορφης και συχνά ακατανόητης πλέον κοινωνίας. Και κυρίως μας έδειξε, ότι σε έναν κόσμο σαν τον δικό μας, ο κάθε άνθρωπος μεγαλώνει για να γίνει ο ίδιος πράκτορας του εαυτού του και εκείνων στους οποίους ανήκει.