Λογοτεχνία του παλαιού Καλού ή του νέου Κακού;

του Γιάννη Πανούση 

Α. Πε-περασμένα δεδομένα

Το αστυνομικό μυθιστόρημα πολλές φορές βασιζόταν σε μιά ανατρεπτική μικρή ιστορία των ηρώων, η οποία μπορούσε και ν’ανατρέψει στοιχεία της Μεγάλης Ιστορίας που συχνά λειτουργούσε σαν θεματική ομπρέλλα.

Η γόνιμη φαντασία του συγγραφέα άλλοτε συμπλήρωνε κι άλλοτε αναιρούσε τον αναγκαίο ρεαλισμό μέσα από ‘φωτογραφίες στιγμών’,όπου ακόμα και οι νεκροί εμφανίζονταν ή και ανασταίνονταν για να εκδικηθούν τους ζωντανούς.

Το αστυνομικό δεν στόχευε στη δημιουργία κι εξάπλωση μιάς Νέας Πίστης ή ενός Νέου Μίσους[1] για ένοχους και μη, ούτε ήθελε να δικαιολογήσει εγκλήματα [καθωσπρέπει;] ανθρώπων ‘ελάχιστα καλύτερων από δολοφόνους’.

Ένα σπιράλ είναι η Ιστορία. Το ίδιο και η πλοκή του αστυνομικού. Θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε τις πτυχές αυτές κυρίως μέσα από τα μάτια των εξαίρετων ελλήνων [βιβλιο]κριτικών της αστυνομικής λογοτεχνίας και ν’ ανιχνεύσουμε τα μελλοντικά της χαρακτηριστικά. Προφανώς δεν φιλοδοξούμε να καλύψουμε ‘όλη την ύλη’ αλλά ευελπιστούμε να στηρίξουμε τις υποθέσεις μας στις καλύτερες αναλύσεις των παραπάνω ειδικότερων [ιδίως για την περίοδο 2016-2018].

B. Μεταβατικά ερωτήματα

(1) Πολλοί αναρωτιούνται αν το αστυνομικό χρησιμοποιεί τον Μύθο για να μαγνητίσει τον αναγνώστη,για να του αφηγηθεί αλήθειες,να τον προειδοποιήσει για τις αναγκαιότητες και να τον βάλει να υποψιαστεί ακόμα και για τη δική του ζωή[2] ή αν λειτουργεί σαν διαθλαστικός φακός με δίκλωνη (θύτη-θύματος)[3] ή τρίκλωνη (του Κράτους) ηθικολογία;

Τα παραπάνω όμως δεν υπηρετούσε περίπου και το ‘λευκό μυθιστόρημα’ [π.χ. Ονορέ ντε Μπαλζάκ, Λαμπρότητες και αθλιότητες εταίρων]; Τί προσέθεσε το νουάρ; Τον αινιγματολύτη;[4] Το τελετουργικό του φόνου/θανάτου,το κουβάρι των ενόχων/ενοχών[5] ή τη δημοσιογραφική απόδοση/προβολή του εγκλήματος;[6] Πρόκειται για μία καταγγελία, για μια κουλτούρα αντίστασης [κατά ποίου, κατά του Κατεστημένου(στο οποίο ανήκουν οι περισσότεροι συγγραφείς), κατά της όποιας εξουσίας][7]; και με βάση ποιο ιδανικό: τη δικαιοσύνη, την ελευθερία, το ‘ζην επικινδύνως’;[8]

Κατά τη γνώμη μου το αστυνομικό μπαίνει στην καθημερινή ζωή/πραγματικότητα του αναγνώστη προσδοκώντας ν’ ανα-γνωρίσει και ο ίδιος ο αναγνώστης τον ‘άλλο του εαυτό’[9] (εντός/εκτός εξουσίας).

Η ‘πίσω αυλή της κοινωνίας’[10] δεν έχει όμως μόνον αστυνομικό/εγκληματολογικό ενδιαφέρον αλλά και ευρύτερο,οπότε οι κίνδυνοι μετουσίωσης του αστυνομικού σε κρυφό μανιφέστο είναι πάντοτε παρόντες[11]. Άλλωστε συχνά-πυκνά ο συγγραφέας επιθυμεί να κρύψει τα βιώματα[12] ή την ιδεολογία του μέσα σε προσχηματικούς γρίφους[13] καλλιεργώντας πλαστο-προσωπεία [14].

Σήμερα πάντως η μαγικο-αστυνομική σκέψη[15] φαίνεται να έχει αντικατασταθεί από μικρο-ιστορίες οικονομικής κρίσης [με πολιτικές αιχμές][16], από προσφυγικά δράματα[17], από κατά συρροήν (στην πλειοψηφία ψυχοπαθείς) δολοφόνους[18], από τους χαμένους της παγκοσμιοποίησης [και όχι μόνον][19], από τους διαφορετικούς/αιρετικούς/αντιεξουσιαστές παντός τύπου[20], από παραστρατιωτικές ομάδες[21], από πολιτικο-ιστορικές εμπειρίες[22], από θρησκευτικούς φανατισμούς/αφανισμούς[23], από εγκλήματα πολέμου/κατοχής[24]. Μολονότι η σχέση οικονομικής κρίσης και αστυνομικής λογοτεχνίας έχει αναλυθεί από πολλούς συγγραφείς[25] και απάδει ο οποιοσδήποτε επιπλέον σχολιασμός ,προσωπικά πιστεύω ότι η έννοια του Κακού [εγκληματίας] συνδέεται κυρίως με την ηθική τάξη κι όχι με την οικονομική αταξία.Μπορεί οι αυξημένες ευκαιρίες τέλεσης πραγματικών εγκλημάτων να οδήγησαν στην υπερπαραγωγή αστυνομικών μυθοπλασιών[26]τούτο όμως δεν σημαίνει μονομερή ταύτιση και μονόπλευρη αιτιολογία.

(2) Δεν ξέρω πώς και με ποια κριτήρια ορίζει ο καθένας το success story του ελληνικού αστυνομικού μυθιστορήματος[27] ή πώς προσδιορίζεται το κοινωνικό αστυνομικό μυθιστόρημα[28] [αφού προφανώς όλα τα εγκλήματα μέσα στην κοινωνία τελούνται]. Η πιστή και έγκυρη καταγραφή της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας[29] δίνει νομίζω έμμεση τουλάχιστον απάντηση σχετική με τις διαχωριστικές γραμμές ανάμεσα στην[καλή] λογοτεχνία και στην [εύκολη;] αστυνομική λογοτεχνία,αφού δεν είναι το αίμα,η φόρμα ή τα επιμέρους τυπικά στοιχεία[30] που της δίνουν την αίγλη και τη φήμη. Άλλωστε δεν θεωρείται ‘καθετί αστυνομικό επειδή μοιάζει’[31], ούτε χαρακτηρίζεται φτηνιάρικη η γραφή του συγγραφέα[32] επειδή συναρπάζει και καθηλώνει κάθε κοινό.

Η ‘λογοτεχνία της οργής’[33], τα ταξίδια της βίας με πολλούς [λαθρ]επιβάτες και οι συν-τεταγμένες του Κακού(προβληματικά άτομα, υποβαθμισμένοι χώροι, ανεπαρκής κοινωνικός έλεγχος, έλλειψη προοπτικής)[34] δεν αρκούν για να χαρακτηρίσουν ένα μυθιστόρημα ’άξιον αστυνομικού λόγου’. Οι κατασκευές τύπου  tartan και Caledonian antisyzygy (σύζευξη αντιθέτων)[35] δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να υπερβαίνουν τη λογική και την αυτοκρατορία των ενδείξεων/αποδείξεων[36], δηλαδή το επιστημολογικό μοντέλο[37] και – λογοτεχνική αδεία;- να περι-πλανώνται στο εξωπραγματικό και το φαντασιακό.

Προφανώς το αστυνομικό αφήγημα δεν είναι ‘ένα φιλοσοφικό καφενείο’,όπου τα ετερόκλιτα πολιτισμικά περιβάλλοντα αποδέχονται ένα κοινό μοτίβο[38], ενώ οι παίκτες/θεατές/αναγνώστες -εν είδει 12 ενόρκων- ετοιμάζουν την ετυμηγορία τους με βάση στερεότυπα, προκαταλήψεις ή παραδόσεις[39], που αφορούν στις ζωές των άλλων.Δεν είναι όμως και διήγημα επιστημονικής φαντασίας.Στο αστυνομικό πολλές φορές κυριαρχεί το αδύνατο επειδή το δυνατό έχει χάσει τη λάμψη του, με αποτέλεσμα να είναι απαραίτητος ένας μαγικός μετα-ρεαλισμός προκειμένου να σπάσει η ανιαρή επανάληψη της επίπεδης αφήγησης.

Ας μην ξεχνάμε ότι ακόμα και το πόκερ του Nesbo με τον Σαίξπηρ και τον αναγνώστη[40] δεν μας μεταφέρει στο μεταφυσικό επίπεδο αλλά στοχεύει στην απενοχοποίηση του συγγραφέα για το λουτρό αίματος των βιβλίων του. Το ίδιο ισχύει και με το σκάκι του S. Vestdijk[41], όπου ο ντετερμινιστικός ορθολογισμός δεν αποδεικνύει σύγκρουση στρατηγικών κινήσεων [ούτε καν fair play] αφού πάντοτε στο τέλος ο εγκληματίας χάνει.

Γ. Συρραπτική τεχνική

(1) Ο συγγραφέας αστυνομικών ως ‘διανοητής της εγκληματικότητας’ προσεγγίζει τη συντεχνία των εγκληματιών αναζητώντας τα ψυχικά χαρακτηριστικά (κενοδοξία, παθολογική αναισθησία/αναλγησία κλπ)[42] αλλά και το ‘γενετικό κίνητρο’της δημιουργίας εσωτερικών εχθρών, προδοτών, συνωμοτών, δολιοφθορέων[43]. Ο συγγραφέας μας ταξιδεύει σε μέρη όπου και ο ίδιος καθίσταται συνταξιδιώτης στα πάθη και στα λάθη,καθώς δεν παίζει το ρόλο ενός ‘τυφλού ωρολογοποιού’ που βάζει μπρος τους μηχανισμούς του εγκλήματος μη-ενδιαφερόμενος για την κατάληξη. Το αν η επαληθευσιμότητα των επιχειρημάτων ή των καταστάσεων δεν τον απασχολεί,εφόσον μερικοί υποκύπτουν στον φιλολογικό λαϊκισμό του ‘όλα γίνονται’ ή υιοθετούν τη λογική της παραδοξότητας,τούτο όχι μόνον καθιστά το εγχείρημα έωλο αλλά και τον συγγραφέα αναξιόπιστο.

Η ‘λογοτεχνία των διανοουμένων’ και η διανόηση των λογοτεχνών δεν ασχολούνται με το πως θ’ αλλάξουν τη ζωή αλλά με το πως θα περι-γράψουν καλύτερα [ή και βαθύτερα] ‘το χάρτινο σύμπαν’[44] και ‘την άσχημη πραγματικότητα’[45].Είτε εμφανίζουν τα φαινόμενα ως αστυνομικό στόρυ[46], είτε τα αναλύουν ως ειδικοί της κρίσης[47],ένα είναι το βέβαιο: οι συγγραφείς’’ βλέπουν τον κόσμο από ψηλά’’ [ίσως και από μακρυά][48].Το άγχος της ταχείας κι επιτυχημένης κυκλοφορίας αφήνει λίγα περιθώρια για μια απολαυστική γραφή και για την αντίστοιχη χαρά της φιλαναγνωσίας[49]. Από την άλλη πολλοί συγγραφείς μεταποιούν το βιωμένο υλικό ζωής τους ή προβάλλουν τις μεταμορφώσεις τους[50] σε μία μετα-μυθοπλαστική αφήγηση κρίσιμων καταστάσεων, στις οποίες κατα-δικάζουν τους εγκληματίες σε σκληρότερες ποινές απ’ ό,τι τα δικαστήρια. Εμμονές και φόβοι, μίξη αλήθειας και ψέματος, ηθικά διλήμματα εμ-παθών[51] πιέζουν τους ήρωες να ζήσουν διαφορετικές ζωές [μία η πραγματική-ίσως του ίδιου του συγγραφέα-,μία δεύτερη η μυθοπλαστική και μία τρίτη η αναγνωστική]. Τέλος ορισμένοι συγγραφείς πιστεύουν ότι θα εμπνευσθούν ένα έργο όπου θα κατασκευάσουν[άρα δεν θα λύσουν]το ‘τέλειο έγκλημα’ ή ότι θα πετύχουν την απόλυτη κάθαρση κι έτσι πειραματίζονται εσαεί στην αναζήτηση εκδοχών μιάς ‘λογοτεχνίας της εξαίρεσης’. Σε αυτή την κατηγορία ίσως πρέπει να εντάξουμε και όσους ασκούν πολιτική μέσω της [αστυνομικής;] Ιστορίας[52].Η βία της κάθε εξουσίας και του κάθε είδους[53], οι προδοσίες και οι συμψηφισμοί[54] δίνουν την ευκαιρία να προβληθούν ‘φανταστικά πολιτικά ντοκυμαντέρ’[55] ή πολιτικά docrimentaries με βάση την ιδεολογία των ηρώων του συγγραφέα. Ο Ρέμπους του Ian Rankin αναρχικός[56], ο Andreas Pfluger μοναχικός[57], ο Ιερώνυμος Λύκαρης κρυμμένος πίσω από ψευδώνυμο[58], ο Massimo Carlotto ως πολυπολιτισμικός[59], ο Μονταλμπάν ως κομμουνιστής[60] αποδεικνύουν ιδεολογικές εμπλοκές των συγγραφέων στο στόρυ των μυθιστορημάτων[61].Στους συγγραφείς παρόμοιων περιπετειών άλλοτε κυριαρχεί ‘ο πόλεμος μνήμης’ και η ιδεολογική/εργαλειακή χρήση της Ιστορίας[62] κι άλλοτε επικρατεί η δίγλωσση χρήση όρων μετα-αλήθειας[63].

Η σύνδεση π.χ. ιστορικού υλισμού, μαρξιστικής θεωρίας και αστυνομικού μυθιστορήματος, ενώ έχει ενδιαφέρον, περιορίζεται σε μία μονοδιάστατη προσέγγιση[64] υποτιμώντας ταυτόχρονα [ως δήθεν ‘αθώο’] τον συγγραφέα[65]. Η ψύχωση της μεσαίας/αστικής τάξης με το έγκλημα,η οποία οδηγεί σε ‘’στείρα αντανάκλαση της καπιταλιστικής κοινωνίας’’[66], εν μέρει και μόνο μπορεί να ερμηνεύσει το εγκληματικό φαινόμενο,ακόμα και στη λογοτεχνική αποτύπωσή του[67].Η ενδεχόμενη δόλια παραπλάνηση [μέσω του παραγωγικού συλλογισμού και της ανάλυσης][68] μέχρις ενός σημείου μπορούν ν’αποδοθούν στο ‘σπασμένο καθρέφτη της υποκειμενικότητας του συγγραφέα’[69] δεδομένου ότι η μακροχρόνια αξία και ανανεωτική δύναμη του αστυνομικού έχουν υπερβεί τις διαμεσολαβήσασες πολιτικοκοινωνικές αλλαγές ενώ η εγκληματολογική επιστήμη δεν αποδέχεται μονοπαραγοντικές προσεγγίσεις. Ούτε η δικαιολόγηση του θανάτου[του εχθρικού- άλλου;], ούτε η λογική της τάξης ή η διαιώνιση της αδικίας[70] αρκούν ως επιχειρήματα για την εδραίωση μιας ‘έγχρωμης’ αστυνομικής λογοτεχνίας.

(2) Οι συγγραφείς κινούνται άνετα[ή και άναρχα] από τη Μυθολογία στην Πολιτική,από την Πολιτική στην Οικονομία,από την Οικονομία στην Κοινωνιολογία, από την Κοινωνιολογία στην Ψυχανάλυση, σκοτώνοντας όμως κατά τη διαδρομή αυτή το στοιχείο της Τραγωδίας. Κοιτάζοντας, πολλές φορές με φακούς μυωπίας,το παρόν ο συγγραφέας αδυνατεί να προβλέψει το μέλλον γι’ αυτό οι θεωρίες του ’πεθαίνουν γρήγορα’[71], χαμένες μέσα σε πολιτικούς ωφελιμισμούς της συγκυρίας και ακραίο αισθητισμό της μόδας[72].

Η συσχέτιση του αστυνομικού αφηγήματος με την αρχαία ελληνική τραγωδία,μέσω του μύθου και της κάθαρσης[73], αλλά και με τις σύγχρονες ελληνικές τραγωδίες [πόλεμος, εμφύλιος, δικτατορία] και τους ‘κακάτιμους’ αυτών των περιόδων[74], πρέπει να μην παραβλέπει ζητήματα λογοτεχνικής ισορροπίας/αναλογίας και ιστορικής αυθεντικότητας.

Το ‘ποια είναι η φύση του εγκλήματος ως Κακού’ προηγείται προφανώς του ‘ποιος είναι ο ένοχος΄’[75] αλλά δεν αποτελεί πάντοτε μέρος της αστυ-νομικής πλοκής.Ακόμα κι αν το Ήθος ορίζεται σε σχέση με την προσωπικότητα,τη συνείδηση και τη στάση του δράστη[76] κι αν το ζήτημα της νομιμότητας σε συνθήκες σκότους διχάζει, η έννοια του Κακού[77] ’δαιμονίζει’ όσο τίποτε άλλο. Το ‘μάτι του Θεού’[78] μπορεί να βλέπει [πάντοτε;] όλα τα εγκλήματα που τελούνται επί Γης[79], αλλά η φύση της τραγικότητας προϋπάρχει στην ψυχή του ανθρώπου[80]. Τα δίχτυα του Κακού έχουν  προ πολλού απλωθεί παντού.

(3) Σήμερα ακόμα κι όταν τα φαινόμενα απατούν[81] κι όταν η μαγεία καταλαμβάνει μεγάλο χώρο στη μυθοπλασία του αστυνομικού[82] είναι δεδομένο ότι η αύξηση της πραγματικής βίας και του οργανωμένου εγκλήματος έχουν μετακινήσει το αναγνωστικό ενδιαφέρον από ‘τη σκεπτόμενη μηχανή’ του ντετέκτιβ στη ‘μηχανή δράσης΄ του πράκτορα[83]. Η τρομοκρατία και η εξέγερση γέννησαν από την άλλη το ‘επαναστατικό αστυνομικό μυθιστόρημα’[84], το οποίο - υποτίθεται ότι- θέτει υπό αμφισβήτηση όλο το υπάρχον σύστημα[85] παραβιάζοντας συχνά ,στο όνομα του σασπένς της σκοπιμότητας, την επιστημονική δεοντολογία[86]. Η μετάβαση από το έγκλημα[modus operandi] στον εγκληματία[προσωπικότητα, κίνητρα κλπ]δεν μπορεί όμως να οδηγήσει σε ‘λύσεις-passe partout’[87], δηλαδή γενικής/γενικευμένης ισχύος. Κοινή πολιτικο-ιδεολογική ratio στην εγκληματογένεση δεν νοείται[88]. Άλλωστε σ’ έναν αβέβαιο κόσμο[89] πώς μπορεί να ισχυρίζεται κάποιος ότι έχει βρει την απόλυτη φόρμουλα της πρόληψης/ερμηνείας του εγκλήματος;[90]

Δ. Εφιαλτικό επι-μύθιο

(1) Ιδιωματικό λεξιλόγιο, πιθανοφάνεια, ακατανόητες ψυχές, ειδωλολάτρεις του αίματος και της βίας, ανοικτές πληγές ,ίντριγκες, ασαφή όρια αθωότητας/ενοχής συνυπάρχουν άλλοτε αρμονικά κι άλλοτε όχι στο αστυνομικό μυθιστόρημα.

Οφθαλμαπάτες και ψευδαισθήσεις[91], ’περιπλεγμένες περιπλοκές’[92] και στο μέσον το Κακό ως βαρόμετρο της ηθικής ατμόσφαιρας[93]. Κρυμμένα μυστικά και φανερά κίνητρα,η αναπόφευκτη αμαρτία,τα παιχνίδια της μοίρας[94] διαμορφώνουν το παρακμιακό πλαίσιο[95], μέσα στο οποίο τα φαντάσματα του παρελθόντος παίζουν το δικό τους θανάσιμο παιχνίδι εκδίκησης.

(2) Στην Εγκληματολογία ενδιαφέρον έχουν τόσο τα πρόσωπα του Κακού [ο κακός λύκος][96] και το ψυχοκοινωνικό iter criminis[97], όσο και η θεσμική εννοιολόγηση του εγκλήματος[98]. Έτσι η μη-(εξαρχής) αστυνομικοφανής αστυνομική λογοτεχνία[99], συνδέοντας ευθέως επιστήμη και τέχνη,ανοίγει τα όρια των κλειστών λογοτεχνικών σχημάτων δίνοντας στη φύση του νόμου και της ποινής πολλαπλά νοήματα[100].

‘Ουδείς ισοβίως ένοχος,ουδείς ισοβίως αθώος’’

Αυτός ίσως να είναι ο κεντρικός πυρήνας του Ήθους του αστυνομικού μυθιστορήματος[και όχι μόνον του Ύφους].Η αστυνομική λογοτεχνία δεν [πρέπει να]είναι μία Λέσχη Φόνων,όπου ο καθένας καταθέτει τα όπλα του[101].Ο αστυνομικός συγγραφέας δεν είναι μεταπράτης της κουλτούρας του αίματος και γι’αυτό δεν αρκούν οι φόνοι για να χαρακτηρισθεί το κείμενο ‘αστυνομικό’.Χρειάζεται κάτι περισσότερο υπαρξιακής ή δραματικής υφής[102], πέραν της υπερβολικής χρήσης λογοτεχνικών τρικ παραπλάνησης[103]. Η νοηματική επάρκεια [δίχως ‘λογικές τερατογενέσεις’], η ψυχαναλυτική προσέγγιση αλήθειας/ψεύδους, ο άγιος-αμαρτωλός,η ακτινογραφία της ηθικολογούσας κοινωνίας, η ανθρωπογεωγραφία των απελπισμένων καθιστούν τον συγγραφέα ‘αστυνομικό λογοτέχνη’.

Τί συμβαίνει όμως όταν όλοι οι ήρωες έχουν δίκιο[104] ή όταν όλοι έχουν άδικο[105];Τότε το ήθος του αστυνομικού αφηγήματος θολώνει[106] επειδή το Καλό και το Κακό αλληλοσυμπληρώνονται[107]; Αν το έγκλημα, ιδωμένο από τη μεριά των εγκληματιών[108], καταλήγει στο να πιστέψουν οι αναγνώστες ότι ‘’οι σκοτωμοί σώζουν’’[109] κι έτσι να συμπαθήσουν περισσότερο τους δράστες[110], τότε η παρέκκλιση, η ήττα των καλών, η [προσωρινή;] νίκη των κακών,οι ακραίες καταστάσεις του ‘’όλα επιτρέπονται’’[111] μας οδηγούν στο θεοσκότεινο λυκόφως της βίας και του μίσους[112], όπου τα παγανιστικά και τα πρωτόγονα στοιχεία κυριαρχούν.Εφιαλτικά σπήλαια με τυφλωμένους πλάνητες ανθρώπους[113], αγγελικά προσωπεία δαιμόνων και δαιμονικές φιγούρες αγγέλων θα φέρνουν στην επιφάνεια ‘ξεχασμένους βρυκόλακες[114]. Ποιος άραγε θα έχει τότε τη δύναμη να τους αντιμετωπίσει;Ο φοβισμένος αναγνώστης ή ο Σέρλοκ Χόλμς ,ο οποίος θα αποτελεί προ’ι’όν της τεχνολογίας κι όχι επινόηση του συγγραφέα[115], ή μήπως οι ‘μεταλλαγμένοι υβριδικοί βιονικοί ήρωες’;

(3) Δεν χρειάζεται προφητική ενόραση ή ψυχοβολιά για ν’αντιληφθεί ο ενασχολούμενος ότι σύντομα θ’ αλλάξουν οι σχέσεις ’’θύτη-θύματος-νόμου’’[116] κι ότι ο λογοτεχνικός τρόμος[117] που γνωρίζαμε μέχρι σήμερα θα φαντάζει παρωδία μπροστά στην πραγματική εγκληματικότητα[118]. Η φονική γραφή[119] του μέλλοντος [φοβάμαι ότι]θα αναφέρεται σε τσιπς στον εγκέφαλο του εγκληματία και σε μόνιτορ στα μάτια του ντετέκτιβ. Το κοινωνικό υποκείμενο, ο κοινωνικός χώρος και ο κοινωνιολογίζων συγγραφέας[120], καθώς δεν θα έχουν ηθικά ζητήματα να δια-χειριστούν[121], θα παραχωρήσουν, εκόντες/άκοντες, τη θέση τους σε ειδικούς τεχνο-επιστήμονες.Ουδείς θ’ασχολείται με τη σχέση Λογοτεχνίας/Εγκλήματος[122] ή με το αρχικό πνεύμα του συγγραφέα[123] αφού η λογοτεχνία της παραβατικότητας θα έχει αντικατασταθεί από τις εμφυτευμένες εικόνες[ίσως και χωρίς κείμενο]που θ’αφορούν σ’ εξωγήινους,μεταλλαγμένα πλάσματα και τέρατα του Jurassic Park[124] ή της gothic tradition.

O καλοκάγαθος/σεμνότυφος ντετέκτιβ Μέρντοχ, οι αστυνομικές περιπέτειες χαλάρωσης[125], οι βιογραφίες πραγματικών εγκληματιών[126], το σταυρόλεξο του εγκλήματος[127] θ’ αποτελούν καρικατούρες του παρελθόντος. Το έγκλημα, σαν ‘κόλαση επί της γης’[128], θα γίνει φυσιολογικό γεγονός και οι κυνηγοί του παληομοδίτες συντηρητικοί ηθικολογούντες.

Φοβάμαι ότι το Καλό και το Κακό[129] θα χάσουν, τόσο στο ηθικοκοινωνικό, όσο και στο αστυνομικολογοτεχνικό επίπεδο,τις όποιες αποχρώσεις τους είχαμε αναγνωρίσει μέχρι τώρα,καθώς η βιο-τεχνολογία,η τεχνητή νοημοσύνη και η γενετική μηχανική θα σβήσουν τις παλιές διαχωριστικές γραμμές[130] και θα διαπλάσουν άλλους όρους συμβίωσης διφυών μεταλλαγμένων μετανθρώπινων πλασμάτων[εγκληματιών και μη]. Το Κακό δεν θα είναι μιά απλή αντικανονικότητα per se αλλά μια αναγκαία ενέργεια του αυτεξούσιου νέου [υπερ]ανθρώπου, ο οποίος θ’ αναζητάει στην ‘ηθική του Κακού ’την πλήρη αποδέσμευσή του από την Δημιουργία του και τη διαμόρφωση μιάς άλλης Μοίρας[131].

Σε αυτή την πιθανή εκδοχή εξέλιξης των πραγμάτων με ποια πλευρά πιστεύουμε ότι θα συνταχθεί η αστυνομική λογοτεχνία;

 ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Πρβλ. Φ. Φιλίππου, Μαφιόζοι,πολιτικοί και έρωτες[παρουσίαση βιβλίου Κάρλο Μπονίνι-Τζανκάρλο Ντε Κατάλντο, Suburra-Ρώμη η πρωτεύουσα της Μαφίας, μτφ. Έφη Καλλιφατίδη, Εστία 2017], Βήμα Κυριακής 19/11/17

[2] Φ. Φιλίππου, Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας. Ο Μαρής και οι άλλοι, Πατάκης 2018,256-βλ. και Λαμπρ. Κουζέλη, Στα ίχνη της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, Βήμα Κυριακής 11/3/18 - Μ.  Ζούση, Όλη η ελληνική αστυνομική λογοτεχνία σ’ ένα βιβλίο, Νέα Σελίδα 22/10/17

[3] Πρβλ. Εισαγωγή - Μα κριτική προσέγγιση Γ. Γιακουμή, σε Γ. Σώκος, Ηρακλής ανα-μαινόμενος, Βασδέκης 2018,11,13,15

[4] Π. Μαρτινίδης, Αστυνόμοι και αστοί, Επιστημονικό Συμπόσιο ’’Αστυνομική Λογοτεχνία’’(30-31/3/17),Εταιρεία Σπουδών Σχολή Μωραϊτη 2015,45

[5] Τέλης Μακρής, Μάρτυρας ή ύποπτος;, σε’’8 Συγγραφείς αναζητούν τον ένοχο’’-Ανθολογία αστυνομικής λογοτεχνίας/1,Πνοές 2018,91,94

[6] Πρβλ. Εισαγωγή Ν. Σαραντάκου, σε Κ. Βάρναλη, Αστυνομικά-265 χρονογραφήματα(1939-1957)εμπνευσμένα από το αστυνομικό δελτίο, φιλολογική επιμέλεια-κείμενα Ν. Σαραντάκος, Αρχείο 2017, 13 - Κ. Βάρναλης, οπ. π., 319

[7] Κ. Μουζουράκης, Η ανατομία του εγκλήματος, ανατομία της κοινωνίας, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 85

[8] Κ. Βάρναλης, οπ. π., 146

[9] Βλ. Επιστολή του Τζών Σιμενόν στο CLM,CLM-3, Δεκ.2017, 21

[10] Π. Μαρτινίδης, οπ. π.,49

[11] Κ. Μουζουράκης, οπ. π.,97

[12] Μαρλ. Πολιτοπούλου, Η βιωματική σχέση του συγγραφέα με τους ήρωες και τους τόπους στην αστυνομική λογοτεχνία,Επιστ.Συμπ.,οπ.π.,106,111

[13] Γ. Ζέρβας, Το αστυνομικό μυθιστόρημα ως αυτοσκοπός και ως πρόφαση, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 118

[14] Πρβλ. Ανδρ. Αποστολίδης, Το σταυρόλεξο, ο Αποστολίδης και ο συγγραφικός κόσμος του Γ. Μαρή, Επιστ. Συμπ., οπ. π.,147

[15] Ν. Κουρμούλης, Ο Διάβολος και η υπερβατική πίστη της συνωμοσίας [παρουσίαση βιβλίου Pierre Andre Taguieff, Σύντομη πραγματεία περί Συνωμοσιολογίας, μτφ. Σ. Τριανταφύλλου, Πατάκης 2016], Νέα-Βιβλιοδρόμιο 28-29/1/17- πρβλ. Ν. Μπακουνάκης, Γκαμποριό, Βήμα Κυριακής 8/4/18 - Μαρλ. Πολιτοπούλου, Συγκατοίκηση ‘’σοβαρών-ελαφρών’’, Καθημερινή 3-4/6/17

[16] Φ. Φιλίππου, Έτσι πεθαίνουν οι προδότες [παρουσίαση βιβλίου Έρης Ρίτσου, Ο νεκρός δολοφονήθηκε, Κέδρος 2016], Βήμα Κυριακής 5/2/17

[17] Ν. Κουρμούλης, ’’Οι μπίζνες δεν είναι ιδεολογία’’ [παρουσίαση βιβλίου Arne Dahl, Μουσικές καρέκλες, μτφ .Γρ. Κονδύλης, Μεταίχμιο 2017], Βιβλιοδρόμιο 25-26/11/17 - Φ. Φιλίππου, Άστεγοι, επαίτες, απελπισμένοι [παρουσίαση βιβλίου Alicia Gimenez Bartlett, Η σκοτεινή καρδιά της Βαρκελώνης, μτφ. Αγγ. Βασιλάκου, Μεταίχμιο 2017], Βήμα Κυριακής 19/3/17

[18] Φ. Φιλίππου, Αίμα, φόβος και τρόμος [παρουσίαση βιβλίου Jo Nesbo, Η δίψα, μτφ. Κρ. Γλυνιαδάκη, Μεταίχμιο 2017],Βήμα Κυριακής 30/4/17

[19] Φ. Φιλίππου, Ταπεινοί και καταφρονεμένοι [παρουσίαση βιβλίου Herve Le Corre, Καρδιές σακατεμένες, μτφ. Γ. Καυκιάς, εκδ. του Εικοστού Πρώτου 2016], Βήμα Κυριακής 5/3/17

[20] Κ. Κατσάπης, Δήμητρα Τζανάκη, ’’Αι Κυβέλαι εισίν υστερικαί και έκφυλοι’’ [παρουσίαση βιβλίου Δ.Τζανάκη, Ιστορία της (μη)κανονικότητας, Aσίνη 2016], Βιβλιοδρόμιο 13-14/5/17 -Πρβλ. Ηλ. Μαγκλίνης, Φόνοι γυναικών, Καθημερινή Κυριακής 7/5/17

[21] Γ. Μπελέκας, Ατιμώρητα εγκλήματα και βία[παρουσίαση βιβλίου Jorge Galan, Νοέμβρης, μτφ. Β. Κνήτου, Ψυχογιός 2017], Βιβλιοδρόμιο 10-11/2/18

[22] Ν. Κουρμούλης, Το Βερολίνο στο χείλος του γκρεμού [παρουσίαση βιβλίου Volker Kutscher, Το βρεγμένο ψάρι, μτφ. Τ. Ψηλογιαννόπουλος, Ποικίλη Στοά 2017], Βιβλιοδρόμιο 10- 11/2/18 - βλ. και Ivan Jublonka, Η Ιστορία είναι μία σύγχρονη λογοτεχνία, P. Mπενβενίστε, Πόλις 2017

[23] Μ. Πιμπλής, Απανωτά εγκλήματα, αδικαίωτες ζωές [παρουσίαση βιβλίου Ρίκας Μπενβενίστε, Λούνα, Πόλις 2017], Βιβλιοδρόμιο 24-25/2/18

[24] Βαγγ. Χατζηβασιλείου, Ανθρωποκεντρική βία [παρουσίαση βιβλίου Ελισάβετ Χρονοπούλου, Ο έτερος εχθρός, Πόλις 2017], Βήμα Κυριακής 3/12/17 - βλ. και Νταβίντ Λάγκερκραντζ, Το κορίτσι που διψούσε για εκδίκηση, μτφ. Ξ. Παγκαλιάς, Ψυχογιός 2017

[25] Β. Δανέλλης, Οι προοπτικές και το μέλλον της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 11-13 - Μ. Πιμπλής, Το αστυνομικό μυθιστόρημα υπό κρίση σε εποχή κρίσης, οπ. π., 99,102

[26] Λ. Δολγεράς, Ποιος το ’κανε ή γιατί το ’κανε;, Επιστ. Συμπ., οπ. π.,16

[27] Βλ. blog.public.gr. 5/10/17

[28] Πρβλ. Φ. Φιλίππου, Το άγαλμα, η απόλαυση, το κέρδος [παρουσίαση βιβλίου Έρνεστ Μαντέλ, Απολαυστικός φόνος-η κοινωνική ιστορία του αστυνομικού μυθιστορήματος, μτφ. Ηρ. Χριστοφορίδης, Ένεκεν 2017], Βήμα Κυριακής 29/10/17 - βλ. γενικότερα Γ. Πανούσης, Ένοχοι και ενοχές-Εγκληματολογικές επιστήμες και αστυνομικό μυθιστόρημα, Α. Σάκκουλας 2010

[29] Φ. Φιλίππου, Ιστορία της ελληνικής αστυνομικής λογοτεχνίας, οπ. π., 40επ., 65επ. - βλ. επίσης Φ. Φιλίππου, Οι συνοδοιπόροι του Γιάννη Μαρή: Μαράκης, Μαρκάκης, Φώσκολος, Κακούρη, CLM-3, Δεκ.2017, 92-95 - Φ. Φιλίππου, Οι απαρχές της αστυνομικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα και ο Γ.Μαρής, Επιστ. Συμπ., οπ. π.,133-144 - βλ. και Ν. Κουρμούλης, Ελληνικό αστυνομικό μυθιστόρημα, Βιβλιοδρόμιο 13-14/8/16

[30] Β. Δανέλλης, Ο Χεμινγουέι και η αστυνομική λογοτεχνία, CLM-3, Δεκ. 2017,101-102

[31] Πρβλ. πρόλογο Γ. Μαρή σε ‘’Τρία σύγχρονα κορίτσια της Αθήνας’’, σε Φ. Φιλίππου, Ιστορία.....,οπ. π., 116

[32] Φ. Φιλίππου, Ιστορία...., οπ. π., 202-203

[33] Πρβλ. Κυρ. Χρυσομάλλη - Heinrich, Αλίκη Τσοτσορού, Η λογοτεχνία της οργής και η μεταφορά της στον κινηματογράφο - Η Μικρή Αγγλία της Ι. Καρυστιάνη - Συγκλίσεις και αποκλίσεις, Πόρφυρας 162/2017, 381-388

[34] Πρβλ. Α. Χριστοδουλίδη-Μαζαράκη, Η θεωρία της μυθιστορηματικής μορφής στο νεαρό Georg Lukacs, Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών 61/1986, 80-96

[35] Στρ. Μυρογιάννης, Ian Rankin και tartan noir: Επινοώντας τριάντα χρόνια ένα είδος, CLM-3, Δεκ.2017, 73-75

[36] Α. Αποστολίδης, Οι ενδείξεις, το παιχνίδι [η Μπελ, ο Καπαμπλάνκα και ο Ζιρού], CLM-2, Ιαν.2017, 72

[37] Γ. Πανούσης, Χαοτικές προσεγγίσεις, σε του ίδιου, Ο υπο-θετικός εγκληματίας, Α. Σάκκουλας 2003, 43-51 - του ίδιου, Ποιός σκοτώνει ποιόν;,΄΄8 Συγγραφείς....’’, οπ. π., 49 - Κ. Βάρναλης, οπ. π.,3 9

[38] Πρβλ. ’’500 λέξεις με τον Κ. Καλφόπουλο’’, Καθημερινή 29-30/4/17

[39] Πρβλ. Jo Nesbo, Η δίψα, Καθημερινή Κυριακής 2/4/17

[40] Αντ. Καρπετόπουλος, Πόκερ με τον Σαίξπηρ [παρουσίαση βιβλίου Jo Nesbo, Μάκβεθ, μτφ. Γωγώ Αρβανίτη, Μεταίχμιο 2018], Βιβλιοδρόμιο 12-13/3/18

[41] Ερν. Μαντέλ, Απολαυστικός φόνος..., οπ. π., 85

[42] Κ. Βάρναλης, οπ. π., 33,38

[43] Πρβλ. Κ. Γεωργουσόπουλος, Η άλλη μας παράδοση, Βιβλιοδρόμιο 15-16/7/17

[44] Πρβλ. Αν. Βιστωνίτης, Όταν η λογοτεχνία αλλάζει τη ζωή [παρουσίαση βιβλίου Πάμπλο Γκουτιέρεθ, Τα ανατρεπτικά βιβλία, μτφ. Κλ. Σωτηριάδου, Καστανιώτης 2017], Βήμα Κυριακής 24/9/17

[45] Ρήση του Οκτάβιο Πας, σε Δημοσθένη Κούρτοβικ, Η επέλαση των ρινόκερων, Νέα 15-16/10/16

[46] Δ. Καμπουράκης, Δύο ζωγράφοι, Πατάκης 2017

[47] Πρβλ. Συνέντευξη Δ. Τζιόβα, σε Δ. Αθηνάκη’ ’Η κρίση και τα ιστορικά τραύματα’’, Καθημερινή Κυριακής 13/8/17 - πρβλ. Φ. Φιλίππου, Κρίση, οικογένεια και έγκλημα, Βήμα Κυριακής 19/2/17, Βαγγ. Χατζηβασιλείου, Έγκλημα και κρίση, anagnostis.gr 10/12/16

[48] Βλ. συνέντευξη Άρνε Νταλ, σε Μ. Αθανασίου ΄΄’Εγκλημα καθρέφτης της κοινωνίας’’, Καθημερινή Κυριακής 12/11/17

[49] Χαρ. Γιαννακόπουλος, Το 24ωρο ενός αναγνώστη-ηδονές και πάθη της ανάγνωσης, Πόλις 2017

[50] Δ. Μαμαλούκας, Ο Στίβεν Κίνγκ και το alter ego του [παρουσίαση βιβλίου Steven King ως Ρίτσαρντ Μπάκμαν, μτφ. Αλ. Καλοφωλιάς, Κλειδάριθμος 2018], Καθημερινή Κυριακής 29/4/18 - Αν. Βιστωνίτης, Η αλήθεια’ του Ζορζ Σιμενόν [παρουσίαση βιβλίου Georges Simenon, Πεντιγκρί, εισαγ. Luc Sante, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2017], Βήμα Κυριακής 28/1/18

[51] Γ. Μπελέκας, Πατρίτσια Χάϊσμιθ - Ένοχος μέχρις αποδείξεως του εναντίου [παρουσίαση βιβλίου Patricia Highsmith, Η κραυγή της κουκουβάγιας, μτφ. Α. Αποστολίδης, Άγρα 2017], Βιβλιοδρόμιο 27-28/10/17

[52] Φ. Φιλίππου, Φιλίπ Κερ: ο ντετέκτιβ της Ιστορίας, Βήμα Κυριακής 1/4/18 - Φ. Φιλίππου, Σαν αστυνομικό μυθιστόρημα [παρουσίαση βιβλίου Γ. Λεονταρίτη, Ο Γιάννης Μαρής για την υπόθεση Πολκ, Άγρα 2016], Βήμα Κυριακής 19/2/17

[53] Πρβλ. Κ. Γεωργουσόπουλος, Τα οικόσιτα, Βιβλιοδρόμιο 15-16/11/14 - για το βίαιο βυζαντινό μυθιστόρημα βλ. Κ. Παϊδα, Εισαγωγή στη βυζαντινή ποίηση, β’ εκδ., Γρηγόρης 2011, 57

[54] Πρβλ. Κ. Γεωργουσόπουλος, Παθών Κάθαρσις, Βιβλιοδρόμιο 6-8/4/18

[55] Βλ. συνέντευξη Βασίλη Βασιλικού, σε Δ. Στεμπίλη, Ιδεόγραμμα/Νέα Σελίδα 2/7/17, 8

[56] Συνέντευξη σε Θ. Μήνα,CLM-3, Δεκ.2017, 68 επ.

[57] Κ. Καλφόπουλος, CLM-3, Δεκ.2017, 78-81

[58] Γ. Ράγκος, CLM-3, Δεκ.2017, 82-87

[59] Κ. Καλφόπουλος,CLM-3, Δεκ.2017, 32-36

[60] Ερν. Μαντέλ, οπ. π., 202

[61] Φ. Φιλίππου, Η μεσογειακή αστυνομική λογοτεχνία, CLM-2, Ιουν.2017, 44-49, Στρ. Μυρογιάννης, Χαρτογραφώντας την αστυνομική λογοτεχνία μέσα από τη θεωρία της λογοτεχνίας: η εξέλιξη του είδους και οι νέες εκφάνσεις, CLM-2, Ιουν.2017, 67-71 - βλ. και Ερν. Μαντέλ, οπ. π., 216: ’’Ο Ζαν-Πατρίκ Μανσέτ ήταν ακροαριστερός’’ - βλ. ακροαριστερό δημοσιογράφο σε Έλενα Ακρίτα, Το μυστικό της μπλε πολυκατοικίας, Διόπτρα 2017

[62] Πρβλ. Π. Μπουκάλας, Με μπλάνκο γράφουμε ή με μελάνι;, Καθημερινή Κυριακής 2/7/17 - βλ. και Ιερ. Λύκαρης, Άκου πτώμα, να μαθαίνεις, Καστανιώτης 2017

[63] Πρβλ. Λαμπρ .Κουζέλη, Δημαγωγία, διγλωσσία και post-truth [παρουσίαση βιβλίου John Locke, Περί κακοποίησης των λέξεων, μτφ. Α. Δαμιανίδη, εκδ. Παπαδόπουλος 2017], Βήμα Κυριακής 9/7/17

[64] Ερν. Μαντέλ, οπ. π., 11, 16

[65] οπ .π., 15-16

[66] οπ .π., 27,226

[67] Γ. Πανούσης, Ένοχοι και ενοχές, οπ. π., 19 επ., 65 επ.

[68] Ερν. Μαντέλ, οπ. π., 39, 44, 55

[69] οπ .π., 53

[70] οπ. π., 75, 78-79, 90

[71] Έλενα Ακρίτα, Αναζητώντας τον χαμένο φόνο, Νέα 18-19/2/17

[72] Πρβλ. Θ. Ψύρρας, Πάνω-Κάτω, Θράκα 2016,11

[73] Φ. Φιλίππου, Ιστορία...., οπ .π., 16, 118, 143, 163, 249

[74] Κ. Βάρναλης, οπ. π., 31 επ. ,224

[75] Ν. Κουρμούλης, Η κατάρα της τελευταίας επιθυμίας [παρουσίαση βιβλίου Wilkie Collins,Το θαμμένο μυστικό, μτφ .Α. Παπασταύρου, Gutenberg 2017], Βιβλιοδρόμιο 29-30/7/17

[76] Πρβλ. Κ. Γεωργουσόπουλος, Έγκλημα και Μετάνοια, Βιβλιοδρόμιο 13-14/5/17

[77] Πρβλ. συνέντευξη Π. Μάρκαρη ‘’Το χρήμα στην εποχή μας, κι όχι μόνο στην Ελλάδα, είναι αδιαφανές’’, Παρατηρητής της Θράκης 21/1/17 - πρβλ. Ν. Μπακουνάκης, Το Κακό, Βήμα Κυριακής 16/7/17

[78] Πρβλ. Βαγγ. Χατζηβασιλείου, Ο δαιμονικός χορός του Κακού [παρουσίαση βιβλίου Μ. Κουγιουμτζή, Όλα μπορούν να συμβούν μ’ ένα άγγιγμα, Καστανιώτης 2016], Βήμα Κυριακής 22/1/17

[79] Ηλ. Μαγκλίνης, Εγκλήματα και απιστίες, Καθημερινή Κυριακής 23/7/17

[80 ] Πρβλ. Γ. Πανούσης, Ο εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, Νομική Βιβλιοθήκη 2012

[81] Φ. Φιλίππου, Η απαγωγή, το έγκλημα, η κτητικότητα [παρουσίαση βιβλίου Αντρέα Καμιλλέρι, Ο χορός των παρεξηγήσεων, μτφ. Φ. Ζερβού, Πατάκης 2017], Βήμα Κυριακής 24/9/17

[82] Tobie Nathan, Σαράκα Μπο, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2017

[83] Ερν. Μαντέλ, οπ .π., 143

[84 ] οπ. π., 214

[85] οπ .π., 216 - βλ. και Caryl Ferey, Κόνδορ, μτφ. Αργ. Μακάρωφ, Άγρα 2017 [χούντα/δικτατορία]-David Young, Το παιχνίδι της Στάζι, μτφ. Σοφ. Ανδρεοπούλου, Κέδρος 2017 [Ανατολική Γερμανία/Ψυχρός πόλεμος]-Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες, Η μορφή των λειψάνων, μτφ. Αχ.  Κυριακίδης, Ίκαρος 2017 [Κολομβία] [βλ. για τον Βάσκες και Μ. Μοδινός, Δύο δολοφονίες, πολλές συνωμοσίες, Βιβλιοδρόμιο 25-27/5/18] - Herve Le Corre, Άμμος στο στόμα, μτφ. Γ. Καυκιάς, εκδ. του Εικοστού Πρώτου 2017 [Βάσκοι αυτονομιστές]

[86] Κ. Καλφόπουλος, Ο Ντετέκτιβ ως κοινωνιολόγος, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 27-28, 33

[87] Δημοσθ. Κούρτοβικ, Από την Αίρεση στην Ορθοδοξία;, Επιστ. Συμπ., οπ .π., 39,41 - βλ. και Τ. Μιχαηλίδης, Το μαθηματικο-αστυνομικό έγκλημα ,Επιστ. Συμπ., οπ. π., 51-52

[88] Πρβλ. Ιωάννης-Ιόλαος Μανιάτης, Ο φιλόσοφος Κος Χόλμς, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 65-69

[89] Γ. Πανούσης, Χαοτικές..., οπ. π., 53 επ.

[90] Απ. Λυκέσας, Η αρχή της αβεβαιότητας στο αστυνομικό μυθιστόρημα, με ή χωρίς περίστροφο, Επιστ. Συμπ., οπ. π., 75-78

[91] Χ. Χαρατσάρης, Η οφθαλμαπάτη μιας ψευδαίσθησης, σε ‘’8 Συγγραφείς....’’, οπ. π.,1 8

[92] Κ. Βάρναλης, οπ. π., 78

[93] οπ. π., 105

[94] Γ. Βέης, Στο χείλος της χωματερής των αποβλήτων [παρουσίαση βιβλίου Santiago Gamboa, Νυχτερινές ικεσίες, μτφ. Β. Κνήτου, Πόλις 2017], Βιβλιοδρόμιο 5-9/4/17

[95] Α. Βιστωνίτης, Βρώμικα χέρια πάνω από την Ιταλία [παρουσίαση βιβλίου Νικόλα Λατζόια, Η κτηνωδία, μτφ. Α. Ράικου, Καστανιώτης 2016], Βήμα Κυριακής 19/2/17

[96] Πρβλ. Nele Neuhaus, Ο Κακός Λύκος, μτφ. Ιακ. Κοπερτί. Κλειδάριθμος 2017

[97] Πρβλ. Μ. Αδαμοπούλου, Παιχνίδια του μυαλού και της ψυχής [παρουσίαση βιβλίου Α. Νικολή, Ο θάνατος του Μισθοφόρου, Ροδακιό 2016], Βιβλιοδρόμιο 16-17/9/17

[98] Στ. Αλεξιάδης ,Εγκληματολογία, 5^η εκδ., Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη 2011, 44επ.

[99] Φ. Φιλίππου ,Με το κασκέτο του μπέιζμπολ [παρουσίαση βιβλίου Bill Beverly, Ντόντζερς, μτφ. Α. Αποστολίδης, Στερέωμα 2017], Βήμα Κυριακής 18/3/18

[100] Γ. Πανούσης, Ένοχοι και ενοχές, οπ. π., 293επ.

[101] Φ. Φιλίππου, Χωρίς τύψεις, χωρίς έλεος [παρουσίαση βιβλίου Β. Δανέλλη, Νεκρές ώρες, Καστανιώτης 2017], Βήμα Κυριακής 4/2/18

[102] Επιστ. Μπινάζη, Γκόλεμ, ένα είδος λογοτεχνικού CERN [παρουσίαση βιβλίου Pierre Assouline, Γκόλεμ, μτφ. Μ. Ντεκάστρο, Πόλις 2017], Καθημερινή 17-18/2/18

[103] Γρ. Μπέκος, Το θρίλερ της ανθρώπινης μνήμης [παρουσίαση βιβλίου Ερνάν Ρουσίνο,Το τελευταίο τρένο από το Μπουένος Άιρες, μτφ. Αχ. Κυριακίδης, Opera 2017], Βήμα Κυριακής 18/2/18 - βλ. και Θ. Νιάρχος ’’Ή την τέχνη σας θα πάρετε στα σοβαρά ή τον εαυτό σας’’ [παρουσίαση βιβλίου Αλέξη Πανσέληνου, Σεμινάρια δημιουργικής γραφής, Κίχλη 2017], Βιβλιοδρόμιο 10-11/3/17

[104] Πρβλ. ’’500 λέξεις με τον Παναγιώτη Πετράκη’’, Καθημερινή 24-25/3/18

[105] Αλεξης Σταμάτης, Μοτέλ Μορένα, Καστανιώτης 2017

[106] Λίνα Ρόκου, συνέντευξη με Στρ. Μυρογιάννη, Κ. Καλφόπουλο’’ Είναι η σύγχρονη αστυνομική λογοτεχνία η νέα ηθογραφία;’’, propaganda 30/3/17

[107] Μ. Κατσουνάκη, Συντηρώντας το Καλό και το Κακό, Καθημερινή Κυριακής 5/3/17 - πρβλ.’’Υποπτεύομαι όλους και κανέναν’’ Φ. Φιλίππου, Χρήμα, μυστήριο και έρωτας [παρουσίαση βιβλίου Anna Katharina Green, Υπόθεση Λέβενγουορθ, μτφ. Ερρ. Μπαρτζινόπουλος, Gutenberg 2017], Βήμα Κυριακής 16/7/17

[108] Malcolm MacKay, Πως ένας εκτελεστής λέει αντίο, μτφ. Αλκ. Τριμπέρη, Πόλις/Νουάρ 2016

[109] Πρβλ. Γ. Παπακώστας, Πού μας πάει αυτό το αίμα;, Πατάκης 2017,36

[110] Πρβλ. Μ. Χατζηγιαννάκης. Όταν ταυτίζεσαι με τον εκτελεστή [βλ. βιβλίο παραπάνω Malcolm MacKay], Βιβλιοδρόμιο 25-26/11/17 - πρβλ. Θ. Δραγούμης, Εντιμότατα λαμόγια, Μεταίχμιο 2017 - πρβλ. Graeme Macrae Burnet, Το ματωμένο μου έργο, μτφ. Χ. Παπαδημητρίου, Μεταίχμιο 2017 - και Μ. Αθανασίου, ’’Μασκαρεμένη’’ πραγματική ιστορία, Καθημερινή Κυριακής 20/11/17

[111] Ν. Κουρμούλης, Το σκότος του σκανδιναβικού θαύματος [παρουσίαση βιβλίου Jens Lapidus, Στοκχόλμη, μτφ. Γρ. Κονδύλης, Μεταίχμιο 2017], Βιβλιοδρόμιο 17-18/6/17

[112] Eirikur Orn Norddahl, Illska Το Κακό, μτφ. Ρ. Γεωργακοπούλου, Πόλις 2017

[113] Ν. Μάντης, Οι Τυφλοί, Καστανιώτης 2016 - πρβλ. Μ. Μοδινός, Ο απόλυτος θρίαμβος του Κακού [παρουσίαση βιβλίου Jerzy Kosinski, Το βαμμένο πουλί, μτφ. Τρ. Παπαϊωάννου, Μεταίχμιο 2017], Βιβλιοδρόμιο 5-7/1/18 - περισσότερα σε Β. Μαρκεζίνη, Το ΚΑΛΟ και το ΚΑΚΟ στην Τέχνη και στο Δίκαιο, Α.Α. Λιβάνης 2009

[114] Πρβλ. συνέντευξη Π. Μάρκαρη, σε Λένα Ματσιώρη ’’Ζούμε με τους βρυκόλακές μας’’, Καθημερινή Κυριακής 18/3/18 - επίσης Matthew Lewis, Ο Καλόγερος, εισαγ./μτφ./σημ. Αλεξ. Κοσματόπουλος, Gutenberg 2005

[115] Θ. Λαϊνά, Σέρλοκ Χόλμς με τεχνητή νοημοσύνη, Ελευθερία του Τύπου 26/5/17 - και Νικόλα Ζώη, Παπιο-ντετέκτιβς, Νέα 16/3/17

[116] Πρβλ. Δ. Παναγιωτάτος, Ο θύτης-το θύμα - ο αστυνόμος: οι τρεις οπτικές του εγκλήματος, CLM-2, Ιουν.2017,102 - για ψυχικούς ντετέκτιβς βλ. Στελίνα Μαργαριτίδου, Ελένη Κικίδου, Αρχέτυπο 2017

[117] Μ. Πιμπλής, Η εκδίκηση της λογοτεχνίας [παρουσίαση του παραπάνω βιβλίου Γ. Παπακώστα], Βιβλιοδρόμιο 13-14/1/18 - πρβλ. και Θ. Ψύρρας, Η τύχη της ποίησης στο φανταστικό Χαλιφάτο, Θράκα 2016

[118] Yrsa Sigutdardottir, D.N.A, μτφ. Αλ. Καλοφωλιάς, Μεταίχμιο 2017

[119] Κυρ. Μπεϊόγλου, Ο αστυνόμος Χαρίτος... και ‘’Τα σεμινάρια φονικής γραφής’’, νησίδες 12-13/5/18, 9 - Φ. Φιλίππου, Η Παιδεία, τα ΑΕΙ, οι προδότες [παρουσίαση βιβλίου Π. Μάρκαρη, Σεμινάρια φονικής γραφής, Γαβριηλίδης 2017], Βήμα Κυριακής 27/5/18

[120] Κ. Καλφόπουλος, Ο ντετέκτιβ ως κοινωνιολόγος, οπ. π., 32-33 - κοινό χαρακτηριστικό όλων των κλασσικών ντετέκτιβς ήταν να προστατεύουν τους αδύναμους βλ. Natasha Cooper, Serial offenders-the detective in fiction, in Chambers, Dictionary of Literary characters, Edinburgh 2004, xxiv-xxvi

[121] Vassiliki Kaisidou, Behind crime and depravity, moral ambiguity and social construction of Evil in contemporary Greek detective fiction, anthropino.gr 8/3/17

[122] Γ. Νικολόπουλος, Έγκλημα και Λογοτεχνία, Ελλ. Επιθ. Εγκληματολογίας 5-10/Δεκ 1992, 168-182

[123] Πρβλ. Ν. Κουρμούλης, ’’Ο Σέρλοκ φτιάχτηκε κατά λάθος’’ [παρουσίαση βιβλίου Άντριου Λέιν, Οι περιπέτειες του νεαρού Σέρλοκ Χόλμς, Μεταίχμιο 2016], Βιβλιοδρόμιο 13-14/1/18

[124] Πρβλ. Γ. Πανούσης, Στοχασμοί για μια εγκληματολογική προ-θεωρία, σε του ίδιου, Το μήνυμα στην Εγκληματολογία, Α. Σάκκουλας 1995,190 επ.

[125] Για εγκλήματα στα Χριστούγεννα, στις διακοπές, σ’ εξωτικά μέρη κλπ  βλ. CLM-2, 9-29, 36-43 και CLM-3, 9-19 - επίσης Kathryn Ηarkup, A is for Arsenic-the poisons of Agatha Christie, Bloomsbury 2017

[126] N. Zώης, Χουάν Πάμπλο Εσκομπάρ’’Κοίτα παιδί μου, είμαι ένας κακοποιός’’ [παρουσίαση βιβλίου Juan Pablo Escobar, Πάμπλο Εσκομπάρ, ο πατέρας μου, μτφ. Μ. Παλαιολόγου, Μίνωας 2017], Βιβλιοδρόμιο 8-9/4/17 - επίσης Μ. Μοδινός, Η μικρή ζωή ενός Μεγάλου [Πεντιγκρί/Σιμενόν], Βιβλιοδρόμιο 24-25/2/18 - Π. Σόμπολος, Οι αστέρες του εγκληματικού Πανθέου όπως τους έζησα, Πατάκης 2017

[127] Α. Αποστολίδης, Το σταυρόλεξο...., οπ. π., 152 - Xρ. Σπυροπούλου, Ταραγμένα νερά, Μεταίχμιο 2018

[128] Jo Nesbo, Μάκβεθ, οπ. π., 629

[129] Πρβλ. Philip Kerr, Η άλλη πλευρά της σιωπής, μτφ. Γ. Μαραγκός, Κέδρος 2017 - Γ. Πανούσης, Παραμύθι βγαλμένο από το σκοτάδι [παρουσίαση βιβλίου Μ. Καραγιάννη, Το σπίτι των γλάρων, Κλειδάριθμος 2017], Βιβλιοδρόμιο 3-4/2/18 - βλ. και ‘’Αν μου λέγατε ότι είναι καλός άνθρωπος θα έλεγα, ναι ήταν. Αν μου λέγατε ότι ήταν κακός, πάλι ναι θα έλεγα’’ [Χουάν Πάμπλο Εσκομπάρ, για τον πατέρα του]

[130] ’’Δεν γινόμαστε άγιοι [ούτε διάβολοι, προσθέτω εγώ] από τη μια μέρα στην άλλη’’ [Jo Nesbo, Μάκβεθ, οπ. π., 625]

[131] Γ. Πανούσης, Ο εγκληματίας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, οπ. π., 74-79