Τα πολλά πρόσωπα του αστυνομικού μυθιστορήματος

Κριτική παρουσίαση της μελέτης του Αν. Αποστολίδη στο blog "Πανδοχείο"

Επίμετρα και παράμετροι του Μαύρου

Βρίσκω το δημόσιο αίσθημα περί δικαιοσύνης βαρετό και τεχνητό, γιατί ούτε η ζωή ούτε η φύση ενδιαφέρονται αν η δικαιοσύνη απονέμεται ή όχι. [Πατρίσια Χάισμιθ]

Στις αρχές της δεκαετίας του ’80 το αστυνομικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα αποτελούσε παραπεταμένη παραλογοτεχνία σε άθλιες εκδόσεις. Ένα μεγάλο της μέρος κυκλοφορούσε στα ΒΙΠΕΡ με ανύπαρκτη φιλολογική διόρθωση, πόσο μάλλον επιμέλεια, ενίοτε δε πετσοκομμένο κατά μερικές δεκάδες σελίδες, Θυμάμαι ότι αναζητούσα στα καπνοπωλεία των σταθμών τραίνων ή λεωφορείων την λιγότερο αστεία έκδοση. Έκτοτε γύρισε ο κόσμος ανάποδα: οι εκδόσεις Άγρα καθιέρωσαν την σειρά του αστυνομικού αφηγήματος με τη γνωστή εκδοτική, γλωσσική αλλά και αισθητική φροντίδα· τα υπόλοιπα είναι ιστορία.

Οι προσεγμένες εκδόσεις συνοδεύονται και από κατατοπιστικά επίμετρα που δεν αποτελούν μια απλή σύσταση γνωριμίας με το έργο του συγγραφέα αλλά και ένα απαραίτητο εισαγωγικό μελέτημα που συνομιλεί με το είδος εν γένει. Tα επίμετρα αποτελούν ένα ιδιαίτερο αγαπημένο ανάγνωσμα, έτσι όπως συμπυκνώνουν σε λίγες σελίδες έναν ολόκληρο λογοτεχνικό και συγγραφικό κόσμο.

Πάντα σκεφτόμουν πως τα κείμενα αυτά συχνά αξίζουν μια συλλογική επανέκδοση με οποιοδήποτε κριτήριο (είδους, συγγραφέα κ.λπ.) και να που το παρόν βιβλίο περιλαμβάνει οκτώ τον αριθμό. Πρόκειται για το βιβλίο δοκιμίων του συγγραφέα και μεταφραστή αστυνομικών μυθιστορημάτων και σκηνοθέτη [Ρεπορτάζ χωρίς σύνορα] Ανδρέα Αποστολίδη, το πρώτο μέρος του οποίου ακριβώς αναδημοσιεύει εκτενή επίμετρα για τους Πατρίτσια Χάισμιθ, Ρέημοντ Τσάντλερ, Ντάσσιελ Χάμμετ, Ου. Ρ. Μπερνέτ, Τζέρομ Τσάρυν, Τζέημς Κράμλευ και Τζέιμς Έλλροϋ, ενώ το δεύτερο ήμισυ περιλαμβάνει κείμενα για άλλους συγγραφείς, την ιστορία και τις ποικίλες όψεις του αστυνομικού μυθιστορήματος, κ.ά.

Κορυφαία εκπρόσωπος του σασπένς, η Πατρίσια Χάισμιθ δοκιμάζει την αμερικανική ηθική συγκρότηση μακριά από τον φυσικό της τόπο, με ήρωες περαστικούς ή ξένους, χαμένους μακριά από τις ρίζες τους, να ταξιδεύουν και να μετακινούνται με μια αδιόρατη ανησυχία, μια ακαθόριστη ενοχή. Μέσω του Ρίπλεϋ άλλωστε η συγγραφέας αγνόησε συστηματικά όλες τις παραδοχές περί ηθικής του αστυνομικού μυθιστορήματος ως ιστορίας ενός εγκλήματος. Στα βιβλία της περισσότερο ενδιαφέρον έχουν αυτοί που παραβιάζουν τον νόμο από εκείνους που τον τηρούν και τον φυλάσσουν, ενώ η οικογένεια, ιερός θεσμός και τόπος ψυχικής σωτηρίας στα αμερικανικά μπεστ σέλλερ, εδώ είναι έννοια ανύπαρκτη. Και, τελικά, σε αντίθεση με την Αμερική όπου θεωρείται αποκλειστικά συγγραφέας αστυνομικού «σασπένς», στην Ευρώπη κατατάσσεται στο χώρο της σύγχρονης λογοτεχνίας και της ριζοσπαστικής σκέψης.

Τι σχέση μπορεί να έχει ένας εδουαρδιανός ρομαντικός εστέτ με το λαϊκό αστυνομικό μυθιστόρημα; Η ερώτηση αφορά τον Ρέημοντ Τσάντλερ και συνακόλουθα το έργο του αλλά και την παρουσίαση της ταυτόχρονης προβολής και απόκρυψης της προσωπικότητας του συγγραφέα. Το εκτενέστατο επίμετρο διασχίζει την προσωπικότητα του Φίλιπ Μάρλοου, την μοναξιά του ιδιωτικού ντετέκτιβ, την σκηνογραφία της μεγαλούπολης, τον δολοφονικό κόσμο των γυναικών, τον ερωτισμό των γραπτών του. Τόσο εδώ όσο και στα περισσότερα κείμενα ο δοκιμιογράφος παραθέτει αποσπάσματα από τα μυθιστορήματα και άλλες πηγές (ημερολόγια, συνομιλίες κ.ά), που δεν τεκμηριώνουν μόνο τα γραφόμενα αλλά και αποδίδουν ανάγλυφα ολόκληρη τη σκέψη των συγγραφέων.

Εξίσου εκτενές το κείμενο για τον «αφηγηματικό παροξυσμό» του Ντάσσιελ Χάμμετ εξετάζει ολόκληρη την τυπολογία του αστυνομικού μυθιστορήματος από τον Πόου κι έπειτα, την προσωπικότητα του ντετέκτιβ (ιδιότητα που είχε ο ίδιος ο Χάμμετ), τον εμπλουτισμό του είδους με ρεαλισμό, βία, δράση αλλά και ψυχολογικά και κοινωνικά στοιχεία, και τέλος την συγγραφική του πορεία ως την παρακμή. Περισσότερο άγνωστος στην Ελλάδα, ο Τζέρομ Τσάρυν αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση λογοτέχνη που δεν είναι αμιγώς συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων αλλά περισσότερο «ένα είδος αναρχικού της μυθοπλασίας». Με μια διαρκή αίσθηση της κίνησης και της μετάβασης προς κάπου αλλού αλλά και με την αίσθηση πως όλοι οι χαρακτήρες του στερούνται σχέσεων ο φανταστικός κόσμος του συγγραφέα χαρακτηρίζεται από μια διαρκή μεταβλητότητα. Το πέρασμα του Ναμπόκοφ από την Αμερική άφησε πίσω του παράξενα χνάρια, γράφει ο Αποστολίδης, που μας παρουσιάζει μια συνοπτική πλην ερεθιστική παρουσίαση όλων των βιβλίων του Τσάρυν με τις άπειρες θεματικές διακλαδώσεις και τις διαρκείς ανατροπές των λογοτεχνικών συμβάσεων.

Η Τετραλογία του Λος Άντζελες από τον Τζέιμς Έλλροϋ αποτελεί το απόλυτο «νουάρ» μυθιστόρημα καθώς ανατρέπει ριζικά την μετά – Hammett και Chandler τυποποίηση και βυθίζεται οριστικά στον λαβύρινθο της διαστροφής. Σχολιάζεται ριζοσπαστικά ο μακαρθισμός και η κινηματογραφική και λογοτεχνική λογοκρισία και συνειδητοποιείται μια άλλη εικόνα πίσω από το Χόλυγουντ, το Νόμο και την Ηθική. Το επάγγελμα του ιδιωτικού ντετέκτιβ παύει να μυθοποιείται και δίνει τη θέση του στην ποιητική της διαστροφής. …Κι έτσι φτιάχνεται η Λευκή Τζαζ. Μαζί με την ιδιόμορφη ταύτιση της τζαζ στον κόσμο του Ελλρόυ με ακραίες σεξουαλικές παρεκκλίσεις ως κάτι το σαγηνευτικό και ταυτόχρονα διαστροφικά εκτός ρυθμού, με αναφορά κυρίως στο στυλ της μπη-μποπ (το οποίο προσπαθεί να μιμηθεί ο Ελλρόυ στη Λευκή Τζαζ με τον ασθματικό τρόπο γραφής του και τις συνεχείς εναλλαγές της αφήγησης από το τρίτο στο πρώτο πρόσωπο….Και μαζί το νυστέρι του πλαστικού χειρουργού που αλλάζει τα πρόσωπα όσων θέλουν να γλιτώσουν από τον παλιό τους εαυτό…[σ. 250 – 251-.

Κι έχουμε δει μόλις το μισό από το πρώτο μέρος! Μέσα στα ποικίλα κείμενα του δεύτερου μέρους, όπου συνυπάρχουν μια πλήρης ιστορία του είδους από τις απαρχές, ένα πρόσθετο ιστορικό διάγγραμμα της ελληνικής του μορφής, μια ολιστική ματιά στα έργα του Γιάννη Μαρή, όψεις του ξένου στα σχετικά μυθιστορήματα, απόψεις για την αναρχική αφήγηση του Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο ΙΙ, εκλεκτικές συγγένειες και διαφορές μεταξύ του Ρόμπερτ Βαν Γκούλικ και του Παναγιώτη Αγαπητού και άλλα πολλά, τιμητική θέση έχει και η ελβετική εκδοχή του Φρίντριχ Ντύρρενματ. Η «κλασική» αστυνομική πλοκή του με τις αναπάντεχες ανατροπές έχει στη βάση της μια βασική σκηνή, έναν θεατρικό δραματουργικό πυρήνα αλλά και κάτι βαθιά «ελβετικό», με τα οικονομικά συμφέροντα να γίνονται υπέρτατος νόμος, αποχρωματίζοντας κάθε ιδεολογική, πολιτική ή και εθνική ταυτότητα και εντείνοντας το αίσθημα του παραλόγου σ’ έναν κόσμο κυριαρχούμενο πλέον από τους μηχανισμούς των Τραπεζών, του Κράτους, της Δικαιοσύνης. Ίσως όχι πια αποκλειστικά ελβετικό αλλά καθολικό…

Δεν μπορώ να φανταστώ φωτεινότερη εισαγωγή αλλά και εμβάθυνση μαζί στον σκοτεινό κόσμο του αστυνομικού και του νουάρ μυθιστορήματος.

Εκδ. Άγρα, 2009, σελ. 375, με πρόλογο του συγγραφέα και εισαγωγή του Henri Tonnet.

Πρώτη δημοσίευση: βιβλιοφιλκό blog  "Πανδοχείο" - 25 Νοεμβρίου 2013