Ο Γιάννης Μαρής, ο Ντάσιελ Χάμετ και ο Ρέιμοντ Τσάντλερ*

του Γιάννη Τσιμπουκίδη**

Όταν διαπράττεται ένα κακούργημα (που τις περισσότερες φορές στο αστυνομικό μυθιστόρημα είναι η ανθρωποκτονία ή όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται ο φόνος) κινείται η «νόμιμη διαδικασία». Το κράτος μέσω του αστυνομικού, του ανακριτή, του εισαγγελέα και του δικαστηρίου «επιλαμβάνεται της υποθέσεως». Κάποιες φορές, όμως, ο κρατικός μηχανισμός, που πρέπει να είναι ο άγρυπνος φύλακας του δικαίου και της ηθικής, καταπατά βάναυσα τα δικαιώματα των πολιτών επειδή είναι υποχείριο των οικονομικά ισχυρών και των μεγάλων συμφερόντων. Αυτήν ακριβώς την ανάγκη έρχεται να καλύψει ο ντετέκτιβ: Είναι η αντίσταση, κατά κάποιο τρόπο, του αδύναμου πολίτη απέναντι σε όλους αυτούς τους μηχανισμούς που τον ταλαιπωρούν χωρίς αυτό βέβαια να σημαίνει ότι δεχόμαστε πως ο ιδιωτικός ντετέκτιβ δρα ως «μασκοφόρος εκδικητής των φτωχών και αδυνάτων» ή ως «Ρομπέν των δασών».

Ο επιθεωρητής της αστυνομίας, στο «μυθιστόρημα-αίνιγμα» αντιμετωπίζει τους «κακούς» και στο τέλος, μετά από πολλές διακυμάνσεις είτε τον παραδίδει στην δικαιοσύνη είτε δίνει τη λύση με το πιστόλι του, όταν ο «κακός» δεν πέσει στην παγίδα του αστυνομικού ή είναι «σκληρό καρύδι». Έτσι συμβαίνει, σχεδόν πάντα, στην περίπτωση του αστυνόμου Μπέκα –βασικού ήρωα των μυθιστορημάτων του Γιάννη Μαρή (ΓΜ). Όμως η κατάσταση δεν είναι πάντα έτσι: Αρκετές φορές, σύμφωνα με το «σκληρό αστυνομικό αφήγημα», η αστυνομία είναι διεφθαρμένη, οι δικαστές επίσης. Ο κρατικός μηχανισμός δηλ. «βρωμάει απ’ το κεφάλι». Το ποιος είναι τελικά «καλός» ή «κακός» είναι δευτερεύον ζήτημα. Αυτό που έχει περισσότερη σημασία είναι το από ποιους μηχανισμούς (ανα)παράγεται το έγκλημα.

Γιάννης Μαρής (1916-1979)

Ο ιδιωτικός ντετέκτιβ βέβαια δεν έρχεται να κηρύξει την κοινωνική επανάσταση εναντίον της «σάπιας αστικής κοινωνίας». Αυτό θα ήταν αδύνατο για δύο λόγους: 1) θα ξεπέφταμε σε έναν «σοσιαλιστικό ρεαλισμό» του χειρίστου είδους, πράγμα άσχετο με την κοινωνική πραγματικότητα που βιώνουν οι ήρωες του αστυνομικού μυθιστορήματος, 2) Ένας άνθρωπος είναι αδύνατο από μόνος του να φέρει την κοινωνική αλλαγή. Θα ξεπέφταμε σε κόμικς τύπου «SPIDERMAN», «BATMAN» κλπ, πράγμα που θα γελοιοποιούσε το αστυνομικό μυθιστόρημα ως λογοτεχνικό είδος (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμούμε τα κόμικς και την κοινωνική τους προσφορά).

Ο ρόλος του ιδιωτικού ντετέκτιβ είναι διαφορετικός. Να αποκαλύψει τους καταπιεστικούς μηχανισμούς, τη διαφθορά και το ψέμα της κοινωνίας. Οι Ντάσιελ Χάμμετ (ΝΧ) και Ρέιμοντ Τσάντλερ (ΡΤ), οι βασικότεροι εκπρόσωποι του «σκληρού αφηγήματος» με πρόσχημα μία αστυνομική ιστορία ασκούν οξεία κριτική στα «κακώς κείμενα» της κοινωνίας του καιρού τους, για την σχέση «ηθικό-δίκαιο» κλπ. Στον ΓΜ δεν έχουμε μία ανάλογη προβληματική. Αλλά για την σχέση «ηθικό δίκαιο» θα μιλήσουμε εκτενέστερα παρακάτω. […] Όμως, ο ιδιωτικός ντετέκτιβ δεν είναι πάντα όπως τον περιγράψαμε. Μόνο όταν ο ρόλος του συνδέεται με ευρύτερες αναφορές στην κοινωνική πραγματικότητα, τότε αποκαλύπτει τους καταπιεστικούς μηχανισμούς (ας θυμηθούμε μία -δυνάμει ιδιωτική ντετέκτιβ- την Μις Μαρπλ της Αγκάθα Κρίστι, η οποία δεν εκφράζει καμία κρατική εξουσία […], όμως οι κοινωνικές της αναφορές είναι ελάχιστες).

[…]

Μπέκας vs ιδιωτικών ντετέκτιβ

Ποιες, όμως, είναι οι διαφορές στα έργα του ΓΜ από τη μία πλευρά και των ΝΧ και ΡΤ από την άλλη; […] Αν υιοθετήσουμε την κρίση που κάνει ο Τοντόρωφ, ο ΓΜ μάλλον κατατάσσεται στους συγγραφείς «μυθιστορημάτων-αινιγμάτων», ενώ οι ΝΧ και ΡΤ είναι κατά τη γνώμη μας οι βασικότεροι εκπρόσωποι του «μαύρου μυθιστορήματος», παρόλες τις μεταξύ τους διαφορές.

Σημαντική διαφορά ανάμεσα στον ΓΜ (έναν εκπρόσωπο όπως είπαμε παραπάνω του «μυθιστορήματος-αινίγματος», προσαρμοσμένου βέβαια στα ελληνικά δεδομένα) και τους ΝΧ και ΡΤ είναι τα βιώματά τους σχετικά με το έγκλημα. Ο ΓΜ (όπως κι ο ΡΤ ειδικά σ’ αυτή την περίπτωση) δε βίωσαν αυτή τη σχέση υπηρετώντας οι ίδιοι σαν ιδιωτικοί ντετέκτιβς ή σαν αστυνομικοί. Ο ΝΧ τα έζησε «από τα μέσα», όντας ιδιωτικός ντετέκτιβ στο Γραφείο Ντετέκτιβ Πίνκερτον.

Ο ΓΜ από την πλευρά του ήταν δημοσιογράφος: Προφανείς πηγές του θα ήταν τα αστυνομικά και δικαστικά ρεπορτάζ των εφημερίδων, οι δημοσιογραφικές έρευνες κι όπως είπαμε παραπάνω οι κατοχικές ιστορίες. Όσον αφορά τον ΡΤ εργάστηκε, κυρίως, ως δημοσιογράφος και υπάλληλος σε εταιρία πετρελαίων.

Ντάσιελ Χάμετ (Dashiell Hammett, 1894-1961)

Δεύτερη διαφορά ανάμεσα στους ΓΜ και στους ΝΧ και ΡΤ […] είναι η ροή του μύθου. Συνήθως στον ΓΜ δεν γνωρίζουμε a priori τον ένοχο ή τον γνωρίζουμε και όλη η ιστορία περιστρέφεται γύρω από το «πώς» ο δράστης διέπραξε το έγκλημα. Τα ερωτήματα συνεπώς του αναγνώστη είναι διαρκή σε όλο το βιβλίο: «Ποιος είναι ο ένοχος;», «Ποια είναι η αλήθεια;», «Πώς διαπράχθηκε το έγκλημα;». Γύρω απ’ αυτά τα ερωτήματα πλέκεται ο καμβάς της υπόθεσης. Σημασία έχει ο τρόπος με τον οποίο πραγματεύεται ο ΓΜ την υπόθεση κι έτσι ο ήρωας (ο οποίος στις περισσότερες περιπτώσεις είναι ο Μπέκας), διαλευκαίνει το μυστήριο. Αντίθετα για τους ΝΧ και ΡΤ, η αστυνομική ιστορία είναι ένα πρόσχημα. Αυτό που τους ενδιαφέρει κυρίως είναι να αναδειχθούν τα κοινωνικά αίτια του εγκλήματος. […] Οι ΝΧ και ΡΤ ασκούν καταλυτική κριτική από ταξικές θέσεις στα ήθη της αστικής κοινωνίας αλλά και σ’ αυτήν την ίδια την αστική κοινωνία που αναπαράγει το έγκλημα, γιατί βρίσκεται στον πυρήνα αυτού που λέμε κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής, σχέσης εκμετάλλευσης. Το ταξικό συμφέρον δηλ. παίζει κεντρικό ρόλο στο έργο των ΝΧ και ΡΤ, αποτέλεσμα του οποίου είναι το έγκλημα. Το έγκλημα, μοιάζουν να λένε οι δύο Αμερικανοί, είναι η ηθική των αστών, γι’ αυτό και οι θετικοί ήρωές τους προσπαθούν να εξιχνιάσουν όχι μόνο το έγκλημα, αλλά και το τι βρίσκεται πίσω από το έγκλημα.

Τρίτη σημαντική διαφορά ανάμεσα στους ΓΜ  και ΝΧ και ΡΤ είναι η προσωπική κατάσταση των θετικών τους ηρώων: Ήδη αναφερθήκαμε στην ήρεμη οικογενειακή ζωή του αστυνόμου Μπέκα. Αυτού του είδους οι σχέσεις δεν υπάρχουν στη ζωή των θετικών ηρώων των δύο Αμερικανών συγγραφέων. Οι ήρωές τους δεν έχουν οικογενειακή ζωή. Το αντίθετο, έλκονται από μοιραίες γοητευτικές γυναίκες (που πολλές φορές τους παγιδεύουν), πίνουν, ξενυχτάνε, έχουν άστατη προσωπική ζωή. Με μία λέξη είναι μοναχικοί ήρωες, στον αντίποδα ακριβώς του κοινωνικού προτύπου του ΓΜ, τον αστυνόμο Μπέκα.

Η τέταρτη διαφορά ανάμεσα στους ΓΜ και ΝΧ – ΡΤ σχετίζεται με το πρόσωπο που εξιχνιάζει το έγκλημα. Στον ΓΜ βασικός του ήρωας και βέβαια εξιχνιαστής του εγκλήματος είναι σχεδόν πάντα ο αστυνόμος Μπέκας, εκπρόσωπος του νόμου. Ο Μπέκας δηλ. με άλλα λόγια είναι το κράτος που παρεμβαίνει για να αντικαταστήσει την διασαλευθείσα τάξη των πραγμάτων. Αντίθετα, στους ΝΧ και ΡΤ δεν υπάρχει μόνο το κράτος, αλλά και ο ιδιωτικός ντετέκτιβ. Αρκετές φορές το έγκλημα δεν διαλευκαίνεται μόνο από κρατικούς υπαλλήλους, αλλά και από τους ιδιωτικούς ντετέκτιβ, ίσως επειδή το κράτος είτε είναι ανίκανο είτε δεν επιθυμεί να πατάξει το έγκλημα.

Ρέιμοντ Τσάντλερ (Raymond Chandler, 1888-1959)

Πάντως, το σίγουρο είναι ότι ο αστυνόμος Μπέκας (ως εκπρόσωπος του νόμου), αντιπαθεί τους συναδέλφους του ιδιωτικούς ντετέκτιβ. Είναι χαρακτηριστικά τα παρακάτω δύο αποσπάσματα από το μυθιστόρημα «Ιδιωτική Υπόθεσις»: «Στις πέντε το απόγευμα, ο αστυνόμος Μπέκας πήρε το πρώτο τηλεφώνημα της νέας πελάτισσάς του – του φαινόταν αστείο να χρησιμοποιεί ο ίδιος για την κ. Δενδρινού τον όρο “πελάτισσα”. Σαν να ήταν ιδιωτικός ντετέκτιβ, μουρμούρισε. Εκείνος δεν έκανε για ιδιωτικός ντετέκτιβ και φανταζόταν πως και κανείς άλλος δεν μπορούσε να βγάλει πέρα μία τέτοια δουλειά, έξω από τους φανταστικούς “υπεράνθρωπους”, που σκάρωναν μέσα στην ησυχία των γραφείων τους οι συγγραφείς των αστυνομικών μυθιστορημάτων» (σελ. 61).

Αλλά η πλέον ουσιώδης διαφορά μεταξύ του ΓΜ και των ΝΧ – ΡΤ βρίσκεται στη διαπραγμάτευση της σχέσης «ηθικής – δίκαιο». Αναλυτικότερα: Στον ΓΜ νόμος και ήθος συμπίπτουν. Ήθος σημαίνει νόμος και νόμος σημαίνει ήθος. Ο Μπέκας ως εκπρόσωπος του νόμου, δε θα διαπράξει ποτέ αξιόποινη πράξη, είναι ακέραιος χαρακτήρας, άσπιλος. Αντίθετα, στους  ΝΧ – ΡΤ η σχέση ηθικής – δικαίου ανατρέπεται. Όχι μόνο ο αστυνομικός αλλά και κάθε δημόσιος λειτουργός είναι δυνατό να διαπράξουν κάποια αξιόποινη πράξη. Από τον δωροδοκούμενο αστυνομικό και τον εξαγορασμένο πολιτικό μέχρι τον ύπουλο καταδότη και τον επίορκο εισαγγελέα, αποκαλύπτεται όλο εκείνο το σύστημα των ψεύτικων αστικών αξιών και κυρίως όλος εκείνος ο σκοτεινός κατασταλτικός μηχανισμός του κράτους που περιστέλλει ή καταργεί τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών. Που όχι μόνο δεν τους σέβεται και προστατεύει, αλλά έχει βάλει στο στόχαστρο την ίδια τους την ύπαρξη.

Ο συνταξιούχος αστυνόμος Μπέκας

Όμως πού να βρίσκεται άραγε σήμερα ο αστυνομικός Μπέκας; Συνταξιούχος πια, θα κάθεται στο μικροαστικό του σπιτάκι μαζί με την πιστή του σύντροφο, Ευανθία, και θα θυμούνται τις παλιές καλές εποχές. Ασφαλώς θα έχει αποκτήσει εγγόνια  ίσως και δισέγγονα. Σίγουρα θα θρήνησε τον χαμό του δημιουργού του, του ΓΜ. Ο αστυνόμος μας ίσως να λέει: Πόσο έχει αλλάξει ο κόσμος! Μαζί του και η φύση του εγκλήματος (ναρκωτικά, τρομοκρατία δεν υπήρχαν στον καιρό του). Πραγματικά, έτσι είναι. Η Αστυνομία έχει εκσυγχρονίσει τις μεθόδους της, μαζί και τους τρόπους δίωξης του εγκλήματος. Υπερσύγχρονος εξοπλισμός (μηχανογράφηση, νέες τεχνολογίες κλπ.). Πού είναι τα παλιά χρόνια όπου τα πάντα εξαρτιόνταν απ’ το αστυνομικό μου δαιμόνιο;

Πότε-πότε όλο και κάποιος δημοσιογράφος θα ταράζει τη μικροαστική του γαλήνη για να του πάρει συνέντευξη. Από το Σώμα θα τιμάται δεόντως σε κάποιες επετείους για την ευδόκιμη του υπηρεσία. Και καμιά φορά θα βρίσκονται με κανένα παλιό συνάδελφο ή με τον αδερφικό του φίλο, τον δημοσιογράφο Μακρή «για να τα πούνε». Όμως ο αστυνόμος Μπέκας δε θα πεθάνει ποτέ. Θα είναι πάντα μαζί μας για να εξιχνιάζει τις σκοτεινές υποθέσεις. [...]

*Απόσπασμα από τη μελέτη του συγγραφέα με τίτλο: «Φιλοσοφία και κοινωνιολογία του ελληνικού
αστυνομικού μυθιστορήματος: Η περίπτωση του Γιάννη Μαρή». 

**Ο Γιάννης Τσιμπουκίδης είναι νομικός και μελετητής του έργου του Γιάννη Μαρή. 

Σημείωση: Η μεσότιτλοι αποτελούν προσθήκη της διαχείρισης του site.