Το εξωτικό στοιχείο του εγκλήματος

Της Άννας Δάρδα - Ιορδανίδου

Από την ομιλία της κατά την παρουσίαση του τόμου "Η Επιστροφή του Αστυνόμου Μπέκα" στην Καλαμάτα.

Πολλοί πιστεύουν ότι η παλαιότερη αστυνομική ιστορία  είναι η διήγηση του προφήτη Δανιήλ, στην Παλαιά Διαθήκη, για τη Σουζάνα και τους πορνόγερους.  Άλλοι θεωρούν την τραγωδία Οιδίπους τύρανος (του Σοφοκλή), ως την παλιότερη αστυνομική ιστορία. Άλλοι πάλι λεν ότι η πρώτη αστυνομική ιστορία είναι ένα από τα παραμύθια της Χαλιμάς, "Τα Τρία Μήλα".

          Θα πείτε, τι σχέση μπορεί να έχει το παραμύθι με το αστυνομικό.

 

          Συμπίπτει σε δύο σημεία. Το πρώτο αφορά το τέλος τους. Όσο τρομακτικό κι αν είναι το παραμύθι στο τέλος αυτοί ζουν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα. Έτσι και στο αστυνομικό, όση αναστάτωση, απορία, φόβο, ανασφάλεια κι άν προκαλεί η υπέρτατη κοινωνική εκτροπή - το έγκλημα, το τέλος είναι αίσιο - η έννομη τάξη θα επικρατήσει, η απορία θα λυθεί, η ασφάλεια θα αποκατασταθεί.

          Το δεύτερο σημείο που, κατά τη γνώμη μου,  το παραμύθι και το αστυνομικό προσεγγίζουν είναι η παρέκλιση από το σύνηθες. Θα ονομάσω το στοιχείο αυτό "εξωτικό". Στο παραμύθι εκφράζεται συνήθως με την παρέμβαση της μαγείας. Στο αστυνομικό ως  παρέκκλιση από το αναμενόμενο σύμφωνα με την τρέχουσα λόγική. Το σημείο  όπου διατυπώνεται κάτι απίθανο, παράδοξο, ασυνήθιστο, ακόμη και κάτι που ακούγεται τραβηγμένο.

          Όπως κάποια στοιχεία του αστυνομικού αλλάζουν ο τρόπος,  ο τόπος του εγκλήματος, ο τύπος του δολοφόνου, (αν δηλαδή ο δολοφόνος κατακρεούργησε το θύμα με χασαπομάχαιρο ή ακτίνες λέηζερ, αν το έγκλημα διαπράχθηκε στη δημοτική βιβλιοθήκη, σε πύργο,  ή σε μπαρ, αν ο δολοφονημένος, ή ο δολοφόνος είναι γαιοκτήμων,  πρεζόνι, μαφιόζος, ή ηλικιωμένη κυρία σε αναπηρικό καροτσάκι) - όπως, λοιπόν αυτά τα στοιχεία αλλάζουν, ανάλογα με τις κοινωνικές προτεραιότητες και τις τρέχουσες πεποιθήσεις της κάθε εποχής, έτσι και το  "εξωτικό στοιχείο.

          Τι θεωρείται παράδοξο, απίστευτο, απίθανο μεταβάλλεται ανάλογα με τις πεποιθήσεις της εποχής. Το "εξωτικό στοιχείο", λοιπόν, ως σημείο παρέκλισης από την πραγματικότητα, όπως λίγο πολύ την αντιλαμβανόμαστε, είτε διευρύνοντας τα όρια της, είτε ανατρέποντάς την, μπορεί να έχει διάφορες μορφές. Μερικές φορές η παρέκκλιση από το σύνηθες και το αναμενόμενο, αφορά την προσωπικότητα του ντέτεκτιβ, πχ. Σέρλοκ Χολμς,  Ηρακλής Πουαρώ, Λίζμπεθ Σάλαντερ, το κορίτσι με το τατουάζ. Άλλες φορές είναι περίεργος ο τόπος του εγκλήματος, όπως συμβαίνει στα εγκλήματα κλειστού δωματίου. Συχνά είναι περίεργο το μέσον του εγκλήματος, όπως σπάνια δηλητήρια, μοναδικά. Σαν δηλητήρια, μοναδικά στιλέτα. Σπανιότερα η παρέκλιση συμβαίνει στον τρόπο της αφήγησης, λ.χ. εξιστόρηται ο φόνος από τη οπτική του δολοφόνου, όπως στο βιβλίο "Ο Μαιτρ της Δεύτερης Παρουσίας" του Λεο Πέρουτς.

          Πόσων ειδών παρεκλίσεις συναντούμε στο αστυνομικό μυθιστόρημα, τι ιδιότητες έχουν, ποιά συστατικά στοιχεία του είδους παρεκλίνουν είναι θέματα έρευνας στη θεωρία της αφήγησης / και πάντος δεν είναι του παρόντος. Γενικά, οι αποκλίσεις από το πραγματικό έχουν μελετηθεί συστηματικά κυρίως από γλωσσολογική άποψη. Έτσι μια αφήγηση θεωρείται "απίθανη" όταν εξιστορούνται περιστατικά που είναι απίθανο να συμβούν και "ανέφικτη" όταν τα περιστατκά  αυτά είναι αδύνατο να συμβούν, όπως, λόγου χάρη, η χρονική μετατόπιση, όταν η δράση αφορά ένα ταξίδι στο μέλλον, ή στο παρελθόν.

          Ο τόμος της επιστροφής του Μπέκα εμπίπτει στη δεύτερη κατηγορία (ανέφικτη). Όλες οι ιστορίες αναφέρουν περιστατικά που ανήκουν στο παρελθόν, στην εποχή του Μαρή και του Μπέκα, δηλαδή.  Με άλλα λόγια, παριστάνοντας τον Γιάννη Μαρή γράψαμε ιστορίες που αναφέρονται στο δικό του παρόν (1950 - 1970, χονδρικά).

          Πέραν αυτής της γενικής αποκλίσεως, που άλλωστε είναι αρκετά συνηθισμένη στο μυθιστόρημα, όλες οι αστυνομικές ιστορίες που περιλαμβάνονται στον τόμο της Επιστροφής του Μπέκα περιέχουν ένα, ή και περισσότερα, σημεία όπου αποκλείνουν από την πραγματικότητα, αναφέρουν, δηλαδή, κάτι ασυνήθιστο ή παράδοξο. Συνήθως αυτό το σημείο είναι ουσιαστικό για την εξέλιξη της πλοκής.

          Έτσι,

 - Παρ'όλο που ο δολοφόνος του Φίλιππου Φιλίππου είναι έμπορος ναρκωτικών το κίνητρο του συγκεκριμένου φόνου  αφορά την κλοπή ενός σπάνιου βιβλίου.

- Ο βασικός μάρτυρας του εγκλήματός της Τιτίνας Δανέλλη, είναι ένα σινεφίλ γκαρσόνι.

- Η σκηνοθεσία του φόνου του  Νεοκλή Γαλανόπουλου, ξεπερνά κάθε φαντασία, καθώς το θύμα αναγγέλει μια δολοφονία που πρόκειται να κάνει.

- Η θανάσιμη παγίδα που στήνει ο Δημήτρης Μαμαλούκας στον Μπέκα στηρίζεται στο γεγονός ότι μόλις πατά  το πόδι του στη Βενετία, όπου χάνεται  σε κάθε γωνία, σώζει μια γυναίκα.

- Η Νίνα Κουλετάκη στηρίζει την πλοκή σε έναν εκβιασμό το περιεχόμενο του οποίου δεν αποτελεί απειλή στην Αθήνα του '60.

-   Ο Αντώνης Γκόλτσος καθιστά τον δολοφόνο θύμα φόνου.

- Ο Αργύρης Παυλιώτης χρησιμοποιεί μια ατάλαντη σκηνοθέτιδα για να στήσει έναν αποτυχημένο φόνο.

- Ο δολοφόνος του Δημήτρη Κεραμέα είναι οπαδός μιάς σπάνιας κελτικής αίρεσης και σκοτώνει, μεταξύ άλλων, τον καθηγητή που τον έκοβε στις εξετάσεις.

- Η Αθηνά Μπασιούκα χρησιμοποιεί ως κίνητρο δολοφονίας την αποκάλυψη ενός μυστικού που δεν είναι μυστικό  γιατί το γνωρίζουν οι ενδιαφερόμενοι.

- Ο δολοφόνος του Γιάννη Πανούση λειτουργεί πέραν πάσης λογικής καθοδηγώντας τον Μπέκα στα ίχνη των φόνων που διέπραξε χωρίς η πράξη του να εξυπηρετεί κάποιο σκοπό. (η κύρια παρέκλιση είναι στην αφήγηση)

- Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης εμπλέκει τον μέλλοντα πρωθυπουργό σε μια ιστορία δολοφονιών για να σωθεί  μια πόρνη που κατηγορείται αδίκως.

- Ο Βασίλης Δανέλλησ καθιστά δολοφόνο μια κοπέλα γιατί μια κυρία την έπεσε κάποτε στον αρραβωνιαστικό της με ανήθικους σκοπούς, αν και αυτός δεν είχε ενδώσει.

- Ο δολοφόνος του Ανδρέα Αποστολίδη, ένας δολοπλόκος μαφιόζος, λειτουργεί συναισθηματικά ξάφνου, διατηρώντας ένα αναμνηστικό των δολοφονιών που οργάνωσε.

- Ο Παναγιώτης Γιαννουλέας στηρίζει την υπόθεση του σε μιαν απίστευτη συγκυρία.  Δυο περαστικοί βρίσκονται τυχαία στο μέρος όπου, εκείνη τη στιγμή ακριβώς, κάποιος βρίσκει ένα  αρχαίο αγαλματίδιο. Τυχαίνει επίσης να περνά από την περιοχή  ο Μπέκας καθώς και ένας καθηγητής με ειδικότητα στο θέμα που αφορά το αδίκημα.

- Τέλος, εγώ, διαστέλλω το πιθανό όταν δυό μαφιόζοι δεν πετυχαίνουν το στόχο τους, έναν άνθρωπο που περπατά λίγα μέτρα πιο μπροστά τους σ' έναν άδειο δρόμο.

           Όλες, λοιπόν, οι ιστορίες μας έχουν κάτι, που αν το προσέξει κανείς, είναι παράδοξο, απίθανο, απίστευτο. Αφορά τον δολοφόνο, το κίνητρό του, την χρονική συγκυρία, το στήσημο του φόνου.  Με άλλα λόγια, όπως είδαμε, το απίθανο, το παράξενο, υπάρχει παντού. Γιατί; Τι χρειάζεται; Τι ρόλο παιζει;

          Τελειώνοντας θα ήθελα να αναφερθώ στη λειτουργία του  παράδοξου - του στοιχείου, δηλαδή, που ονομάζω "εξωτικό".  Λειτουργεί, κατά τη γνώμη  μου, σε αντιδιαστολή με τη αληθοφάνεια της αφηγήσης. Η αληθοφάνεια είναι απαραίτητη  στο αστυνομικό είδος και έγκειται στην ρεαλιστική περιγραφή της πραγματικότητας. Ωστόσο στην πραγματικότητα η δολοφονία αφορά ως επι το πλείστον  τον υπόκοσμο και τη συνδιαλλαγή του με την αστυνομία, ή έστω περιπτώσεις όπου το κίνητρο είναι προφανές, και η ειδεχθής πράξη ελάχιστα μυστηριώδης - όπως ληστείες, ερωτικές αντιζηλείες, περιουσιακές διαφορές, έκρήξεις κοινωνικής βίας. Κατά συνέπεια ο εγκληματίας, αν και άγνωστος για ένα διάστημα, είναι ευδιάκριτος εξ αρχής.

          Αντίθετα η πλοκή του αστυνομικού βασίζεται στη διευκρίνιση του κινήτρου και η ιστορία αναπλάθεται ως προβολή στο παρελθόν για να εντοπιστεί ο άγνωστος που εγκλημάτισε. Αυτή η μυστηριώδης, αποκαλυπτική διαδρομή του προσδίδει ενδιαφέρον - ως θεωρητικό πρόβλημα που περιμένει τη λύση του.

          Θεωρώ, λοιπόν,  ότι αυτό που ονομάσαμε "εξωτικό στοιχείο", το σημείο δηλαδή όπου συμβαίνει κάτι περίεργο, απίθανο, απρόσμενο, συντελεί στη εξύφανση του μυστηρίου  γεφυρώνοντας την απόσταση μεταξύ πραγματικού και μη πραγματικού, μεταξύ αληθινού και φανταστικού, ρεαλιστικού και παραμυθένιου.

           Έγκειται στην ικανότητά του συγγραφέα να παρασύρει τον αναγνώστη στον μυθιστορηματικό χώρο που πλάθει, τόσο ώστε η παρέκβαση από το πραγματικό, το απίθανο, το απροσδόκητο, / "το εξωτικό στοιχείο", δηλαδή /  να μην τον ξενίσει, αντιθέτα να τον γοητέψει.

          Αν τα καταφέραμε, εσεις θα το κρίνετε. Σας ευχαριστώ πολύ.

Υ.Γ. Κάτι που δεν είπα για το "εξωτικό στοιχείο", αλλά υποπτεύομαι ότι ισχύει:

Ενδεχομένως η εκτροπή από την πραγματικότητα, δεν μπορεί να βρίσκεται στο χώρο του αδυνάτου, π.χ. ο ντέτεκτιβ να είναι εξωγήινος. Αν και έχω δει ένα δυο επεισόδια από δυο αστυνομικές σειρές, όπου η ντετέκτιβ της μιας έβρισκε τον φονιά ενορατικά και ο ντέτεκτιβ της άλλης διακρίνει ποιός λέει ψέματα, ποιός αλήθεια.