Όταν ο ιατρός εμπνέει τον ντετέκτιβ περισσότερο από όσο ο ντετέκτιβ τον ιατρό: Σέρλοκ Χολμς, ο αιώνιος μύθος

Sherlock Holmes

των ιατρών Θεοδώρου Α. Πέππα και Αλεξάνδρου Σ. Στεφανίδη

Το Εδιμβούργο, η πρωτεύουσα της Σκωτίας, φέρει το προσωνύμιο "Αθήνα του Βορρά". Το προσωνύμιο αυτό οφείλεται μερικά στην ύπαρξη πάνω στον λόφο του Carlton Hill ενός μάλλον επιτυχούς αντίγραφου του μνημείου του Λυσικράτη και ενός ανεπιτυχέστατου αντίγραφου του Παρθενώνα. Στους πρόποδες του λόφου αυτού, σε μία μικρή πλατεία, την Picardy Place, μια μπρούτζινη πλακέτα στην πόρτα με τον αριθμό 7 υποσημειώνει την γέννηση κάποιας αξιόλογης προσωπικότητας. Η παρουσία ακριβώς απέναντι ενός μικρού αγάλματος καθιστά περιττή την ανάγνωση της πλακέτας, καθώς η φιγούρα με το μακρύ παλτό, το περίεργο καπέλο και την γυριστή πίπα είναι αμέσως αναγνωρίσιμη από τον επισκέπτη οποιασδήποτε εθνικότητας. Πράγματι, στο σπίτι αυτό το 1859 γεννήθηκε ο Arthur Conan Doyle, ο συγγραφέας που δημιούργησε τον Sherlock Holmes.

Η φράση "μυθιστορηματικός ήρωας" είναι μάλλον πενιχρή για να περιγράψει την φήμη και την δημοτικότητα του ντέτεκτιβ αυτού. Τα βιβλία με τις περιπέτειές του έχουν μεταφρασθεί σε όλες σχεδόν τις γλώσσες της γης και είναι το συχνότερα απεικονισθέν πρόσωπο σε κινηματογραφικές ταινίες (τον έχουν υποδυθεί 79 διαφορετικοί ηθοποιοί σε 193 ταινίες συνολικά μέχρι το 1988, έναντι του Ναπολέοντα που ακολουθεί με 179) ( 1 ) . Τα 79 , όμως, ονόματα των ηθοποιών στο βιβλίο που γράφτηκε το 1988 έχουν ήδη γίνει ....235 εν έτει 2010 [2] με τελευταία (και ατυχέστερη όλων, κατά την γνώμη των συγγραφέων,) την πλέον  πρόσφατη απεικόνιση από τον Robert Downey Jr στο φιλμ "Σέρλοκ Χολμς"

Μεγάλες ερμηνείες θα μπορούσαν να αποδοθούν σε πολλούς, ωστόσο οι περιπτώσεις των Basil Rathbone (1892-1967) και Jeremy Brett (1933-1995) αξίζει να σχολιαστούν ιδιαίτερα. Ο πρώτος είναι ο κλασικός, αρχετυπικός Holmes, εγκεφαλικός, με γρήγορη επαγωγική σκέψη, αλλά και  πομπώδη εκφορά λόγου που αγγίζει συχνά τα όρια της υπερβολής, κάτι όμως που επιβαλλόταν στους ηθοποιούς από την αισθητική της εποχής. Ας μην ξεχνάμε πως ο ομιλών κινηματογράφος δεν είχε πολλά χρόνια ζωής. Η τεχνολογική αυτή επανάσταση έδωσε κυριολεκτικά πνοή ζωής στον χαρακτήρα εγκεφαλικών ηρώων και πολύπλοκων σεναρίων. Ο Rathbone είναι γεγονός πως δεν κατάφερε ποτέ να απαλλαγεί από τη σκιά του χαρακτήρα που αναπαράστησε. Από τον πρώτο του ρόλο ως Holmes το 1939 στο ‘Σκυλί των Μπάσκερβιλ’ μέχρι και το τέλος της καριέρας του ερμήνευε σε κινηματογράφο ή ραδιόφωνο τον εν λόγω ήρωα.

Ο Jeremy Brett ανήκει και αυτός στους ηθοποιούς που ταυτίστηκαν με τον χαρακτήρα. Το οξυδερκές βλέμμα του και γενικά το συνολικό παρουσιαστικό του ήταν πρόκληση για να μην του ανατεθεί ο ρόλος αυτός κάποια στιγμή στην καριέρα του. Δεν θα ήταν υπερβολή να αναφερθεί πως ήταν ο μοναδικός απ’ τους ηθοποιούς που έπειθε το κοινό ότι όντως δεν γνώριζε στοιχειώδεις γνώσεις φιλοσοφίας ή αστρονομίας μια και δεν ήταν απαραίτητες για τη δουλειά του. Η τηλεοπτική σειρά της Granada TV (1984-94) άφησε εποχή και προσδιόρισε αισθητικά τον Holmes της δεκαετίας του 80 όπως ο Rathbone τον αντίστοιχο του 40. Η προσωπικότητα του Holmes είναι γεγονός πως εντυπωσίασε τον Brett. Οι δύο χαρακτήρες είχαν άλλωστε αρκετά κοινά σημεία. Εξάρσεις υπερβολικής ενέργειας, διαδέχονταν περιόδους κατάθλιψης και εσωστρέφειας. Ακόμα και στην προσωπική του ζωή δεν μπορούσε να απαλλαγεί από τον χαρακτήρα αυτό.  Ο ίδιος έλεγε μάλιστα ότι όταν ερμηνεύεται για πολύ καιρό από έναν ηθοποιό καταλήγει να υποκαταστήσει την ψυχή του (3). Ο Brett πέθανε από καρδιακή ανακοπή, ενώ αναφέρεται ότι επίσης ότι έπασχε από ρευματική βαλβιδοπάθεια. Είναι χαρακτηριστικό ότι απωθούσε την ασθένεια του σε μεγάλο βαθμό μια και όπως έλεγε: Ο Holmes δεν συνέβη ποτέ να έχει αρρωστήσει.

O Jeremy Brett ως Sherlock Holmes

Για να επανέλθουμε στην απήχηση του Χολμς, αρκεί να παρατεθεί ότι ακόμα και σήμερα στην διεύθυνση που αναφέρει ο συγγραφέας, 221b Baker Street στο Λονδίνο, εξακολουθούν να φθάνουν επιστολές απευθυνόμενες στον Sherlock Holmes. Οι επιστολογράφοι προέρχονται από διάφορες χώρες της οικουμένης και δείχνουν να παραβλέπουν το γεγονός ότι ακόμα και αν ο διάσημος ντέτεκτιβ ήταν υπαρκτό πρόσωπο, θα έπρεπε να βρίσκεται στην ζωή στην ηλικία των 170 ετών για να μπορέσει να απαντήσει.

Μία κλασσική αναφορά του δαιμόνιου στην εξιχνίαση μυστηρίων ήρωα έχει σχέση  με την ιατρική, και ειδικότερα με την λήψη ιστορικού. Επανειλημμένα τονίζεται στους φοιτητές της ιατρικής και τους νέους ιατρούς, ότι η λήψη ιστορικού είναι όχι μόνο τέχνη, αλλά και ότι "απαιτείται ο γιατρός να έχει και ικανότητες και ταλέντο ντέτεκτιβ, όπως ο Sherlock Holmes". Πρόκειται για μία συνηθισμένη φράση, αρκετά προσφιλή σε πολλούς έμπειρους γιατρούς, όχι όμως και ιστορικά αληθινή. Η αλήθεια είναι ότι ο Sherlock Holmes χρωστάει πολλά περισσότερα στην ιατρική από όσα χρωστάει η ιατρική στον Sherlock Holmes.

Ο Arthur Conan Doyle, γιός Ιρλανδού δημόσιου υπάλληλου, τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στο κολλέγιο του Stonyhurst στο Εδιμβούργο και στην συνέχεια έγινε δεκτός στην περίφημη ιατρική σχολή της πόλης. ( 4 ) Ανάμεσα στους καθηγητές του ήταν οι διάσημοι  Rutherford, Argyll-Robertson και Bell, ίσως δε κατά την γνώμη πολλών βιογράφων του να του προσέφεραν και εναύσματα για την μετέπειτα λογοτεχνική του δραστηριότητα. Ο Rutherford φερ' ειπείν, καθηγητής Ανατομικής γνωστός στους φοιτητικούς κύκλους ως "o ανελέητος νεκροτόμος" παρουσιάζει πολλά κοινά στοιχεία με τον καθηγητή Challenger των περιπετειών του Holmes (  5  ). Στην περίοδο  αυτή όμως η συγγραφική δραστηριότητα του Conan Doyle είναι αμιγώς ιατρική. Βλέπει εργασίες του να δημοσιεύονται σε έγκριτα ιατρικά περιοδικά, με αντικείμενο την τοξικολογία ( 6 ), κάτι που θα αναφερθεί πολλές φορές και στις περιπέτειες του Holmes, αλλά και την χρήση τοξικών ουσιών, όπως του αρσενικού, στην "leucocythaemia", όπως αναφερόταν τότε η λευχαιμία (  7  ).

Sir Arthur Conan Doyle

Μετά την αποφοίτησή του ο Doyle  αποφασίζει  να ασχοληθεί με την Γενική Ιατρική, αλλά επειδή σκέπτεται ότι ίσως είναι πολύ νέος γιέ να εμπνέει εμπιστοσύνη, μπαρκάρει σε ατμόπλοιο της γραμμής της Αφρικής, σαν ιατρός πλοίου. Άλλωστε, ήδη ανήσυχο πνεύμα, είχε ήδη ταξιδέψει σαν ιατρός πλοίου σε φαλαινοθηρικό της Αρκτικής, όντας ακόμα φοιτητής ιατρικής. Το ταξίδι στην Αφρική του πρόσφερε αρκετές εμπειρίες, συμπεριλαμβανομένης μιας βαρύτατης προσβολής ελονοσίας, από την οποία παρά λίγο να πεθάνει. Αρχίζει να στρέφεται περισσότερο στο γράψιμο, δεν είναι όμως ακόμα βέβαιος αν το μέλλον του βρίσκεται εκεί ή στην ιατρική.

Η επόμενη απόφασή του τον φέρνει το 1890 στην Βιέννη, για να μετεκπαιδευθεί στην οφθαλμολογία. Παρακολουθεί μαθήματα στο Allgemeines Krankenhaus, χωρίς όμως να ωφεληθεί ιδιαίτερα, καθώς έχει πολύ περιορισμένη γνώση της γερμανικής γλώσσας. Επιστρέφει στο Λονδίνο και ανοίγει ιατρείο σαν ειδικός οφθαλμίατρος, με πολύ πενιχρά αποτελέσματα. ( 5 ) Ο ίδιος γράφει ότι "καθόμουνα από τις 10 το πρωί, ως τις 3 ή 4 το απόγευμα στο ιατρείο μου, χωρίς ποτέ να διακόψει την ηρεμία μου το κουδούνι της πόρτας. Θα μπορούσαν να βρεθούν καλύτερες συνθήκες για περισυλλογή και γράψιμο;" ( 8 ). Πάντως, πρέπει να αναφερθεί σαν αντίλογος, ότι ο Αμερικανός ιατρός Α. Rodin, ο οποίος έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με την βιογραφία του Conan Doyle, υποστηρίζει ότι αιτία (ή η αφορμή) της στροφής στο γράψιμο ήταν όχι η επαγγελματική αποτυχία, αλλά μία προσβολή γρίπης τον Μάϊο του 1891 ( 9 )

Ανεξάρτητα από το έναυσμα, το γράψιμο γίνεται η κύρια απασχόληση του Conan Doyle, και εξακολουθεί να παραμένει ακόμα και όταν ανοίγει ιατρείο εξασκώντας Γενική Ιατρική στο Southsea, κοντά στο Portsmouth. Έχει αρκετή επιτυχία σαν γιατρός, με μεγάλο και σταθερό αριθμό ασθενών, αλλά ακόμα μεγαλύτερη επιτυχία γνωρίζουν οι περιπέτειες του ντέτεκτιβ Sherlock Holmes που δημοσιεύονται σε μορφή συνεχειών στο περιοδικό Strand Magazine από το 1891. Η τεράστια δημοτικότητα που γνωρίζουν οι συνέχειες, αλλά και η έκδοσή τους σε βιβλία, κάπως ενοχλεί τον συγγραφέα, καθώς γράφει επίσης ιστορικά ρομάντζα (μερικά από τα οποία, όπως ο "Ταξίαρχος Ζεράρ" ή ο "Sir Nigel", πραγματικά είχαν μεγαλύτερες λογοτεχνικές αρετές από τις περιπέτειες του Holmes), αλλά αυτά περνούν εντελώς απαρατήρητα. Όταν όμως γράφει το τέλος του Holmes που πεθαίνει σε κάποιο επεισόδιο πέφτοντας από ένα βράχο, η κατακραυγή και η πίεση του αναγνωστικού κοινού (και των εκδοτών φυσικά) οδηγεί στην εσπευσμένη ...νεκρανάσταση του ήρωα. ( 4 )

Εξώφυλλο του περιοδικού Strand, τον Δεκέμβριο του 1911

Η επίδραση της ιατρικής παιδείας του Doyle είναι εμφανής σε κάθε περιπέτεια του Holmes. Εμφανίζεται να έχει μεγάλες γνώσεις τοξικολογίας, ιατροδικαστικής και βιοχημείας. Είναι πολύ πιο ενήμερος σε ιατρικά θέματα από τον αχώριστο σύντροφό του, τον ιατρό Watson. Στην ιστορία "Adventure of the dying detective" περιγράφει με μεγάλη φαντασία, αλλά και ακρίβεια, δολοφονία μέσω προκλητής μικροβιαιμίας ( 10, 11 ). Σε αυτό ο δολοφόνος στέλνει στο θύμα ένα δέμα που περιέχει ένα ελατήριο εμποτισμένο με τοξίνη που προκαλεί κάποια σπάνια και θανατηφόρο "τροπική νόσο". Οι χαρακτήρες που περιγράφονται υπονοούν μάλλον  πανώλη. Αρκετές αναφορές στην νόσο υπήρχαν ήδη στον ιατρικό τύπο της εποχής, ακόμα και άρθρο του ίδιου του Yersin ( 12, 13 ) πάνω στην μικροβιολογία του βακίλου αυτού. Η τροπική ιατρική άλλωστε είχε ήδη τότε άνθηση στο Λονδίνο ( 14 ) και ο Dr Ainstree που παρουσιάζεται στο διήγημα αυτό ως "η μεγαλύτερη ιατρική αυθεντία του Λονδίνου σε τροπικά νοσήματα" είναι σαφής αναφορά στον Sir Patrick Manson ( 11 ). Το περίεργο είναι ότι παρόμοια δολοφονία με την ίδια ακριβώς μέθοδο (άγνωστο βέβαια αν είχε το διήγημα αυτό σαν έμπνευση) έλαβε χώρα στην Καλκούτα των Ινδιών το 1933 ( 15 ). Χρησιμοποιήθηκε η αιχμή μιας ομπρέλας και λίγες μέρες μετά τον νυγμό το θύμα πέθανε από πανώλη, ο δολοφόνος και ο συνεργός του βοηθός μικροβιολογικού εργαστηρίου ομολόγησαν και καταδικάστηκαν.

Έμενε όμως πάντα αναπάντητο το ερώτημα "Ποιός ήταν πραγματικά ο Sherlock Holmes;" με την έννοια ότι ίσως κάποιο υπαρκτό πρόσωπο έδωσε την έμπνευση για τον λογοτεχνικό αυτόν ήρωα. Ήταν ο ίδιος ο συγγραφέας, κάποιος από τους αστυνομικούς της εποχής ή κάποιος γιατρός;  Οι περισσότερες ενδείξεις ευνοούσαν τον Dr Joseph Bell, καθηγητή της Χειρουργικής στο Εδιμβούργο και δάσκαλου του Conan Doyle ( 4, 5, 16, 17).

O Bell συνήθιζε να εντυπωσιάζει συχνά τους φοιτητές του για να τους τονίσει την αξία της παρατηρητικότητας, της λογικής και της επαγωγικής σκέψης στην ιατρική. Ο διάλογος με έναν ασθενή που είχε έλθει να ζητήσει την γνώμη του είναι αποκαλυπτικός: " - Είστε στρατιωτικός; - Μάλιστα κύριε -Υπαξιωματικός σε σύνταγμα των Χάϊλαντς; - Μάλιστα, κύριε. - Αποστρατευθήκατε πρόσφατα; - Μάλιστα, κύριε. - Υπηρετήσατε στα νησιά Barbados; - Μάλιστα, κύριε.

Dr Joseph Bell (1837‐1911)

Στο σημείο αυτό ο  ασθενής κοιτούσε τον Bell σαν να ήταν μάγος, ενώ την ίδια έκφραση είχαν πάρει και οι φοιτητές του. Οι τελευταίοι όμως διαφωτίστηκαν όταν στην συνέχεια τους εξήγησε: "Ο ασθενής ήταν ευγενής και φερόταν με σεβασμό, αλλά δεν έβγαλε το καπέλο του. Αυτό έδειχνε στρατιωτικό και καθώς δεν είχε ακόμα υιοθετήσει συμπεριφορά πολίτη σημαίνει πρόσφατη αποστρατεία. Είχε κάποιο αέρα εξουσίας, αλλά ο τρόπος που απαντούσε έδειχνε ότι ήταν συνηθισμένος και να παίρνει διαταγές συχνά. Άρα υπαξιωματικός, προφανώς σε σύνταγμα των Χάϊλαντς λόγω προφοράς. Τέλος τα συμπτώματά του ήταν ελεφαντίασης, που δεν μπορούσε να έχει πάθει παρά στα νησιά Barbados. Απλό δεν είναι;" ( 8 )  "Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Watson" θα ήταν το σχόλιο του Holmes.

Σε  άλλη περίπτωση ο καθηγητής αιφνιδίασε έναν επισκέπτη λέγοντάς του ότι δουλεύει  σε άμαξα μπυραρίας, που την σέρνουν ένα γκρίζο και ένα καφέ άλογο και έρχεται από την περιοχή του Liberton, ενός προαστίου του Εδιμβούργου. Η έκπληκτη έκφραση του επισκέπτη έδειξε την ακρίβεια των λεχθέντων. Στους φοιτητές του εξήγησε ότι παρατήρησε πηλό της περιοχής στις μπότες του, μία γκρίζα τρίχα αλόγου στο ένα μανίκι του και μία καφέ στο άλλο, όσο για την μπυραρία αρκούσε μια ματιά στην μύτη του ανθρώπου, που ήταν κατακόκκινη από το ποτό. Πρόσθεσε, πως όλα αυτά πιθανόν να τα είχαν δει και οι φοιτητές, αλλά δεν τα παρατήρησαν και δεν τα συνδύασαν ( 16 ). Τυπική φράση και του Holmes που σε παρόμοιες περιστάσεις έλεγε "Δεν είμαι μάγος, αλλά απλά πρόσεξα αυτά που έβλεπα. Τα σημεία αυτά δεν ήταν αόρατα σε σας, αλλά απλώς περνούσαν απαρατήρητα." ( 10 )

Αν όμως όλες οι ενδείξεις έτειναν προς τον Bell, χρειαζόταν, όπως σε κάθε μυστήριο, και η απόδειξη. Και αυτή η τελευταία ήρθε διά χειρός του ίδιου του Conan Doyle. Πρόσφατα ( 18 ) αποκαλύφθηκε επιστολή του προς τον παλιό δάσκαλό του. Η επιστολή βρέθηκε από έναν απόγονο του καθηγητού Bell σε κάποιο παλιό έπιπλο του πατρικού του σπιτιού. Στην επιστολή αυτή, με ημερομηνία 4 Μαϊου 1892, ο Conan Doyle γράφει ξεκάθαρα "Είστε, με κάθε βεβαιότητα, εσείς εκείνος στον οποίο οφείλω τον Sherlock Holmes".. "Δεν νομίζω ότι η αναλυτική σκέψη του είναι υπερβολική, σε σύγκριση με μερικά από τα θαύματα που σας έχω παρακολουθήσει να κάνετε στον θάλαμο των εξωτερικών ασθενών. Με επίκεντρο την παρατηρητικότητα, την επαγωγή και την λογική, οικοδόμησα έναν χαρακτήρα που θα τις αξιοποιούσε στο έπακρο, και ίσως ακόμη περισσότερο μερικές φορές.."

Έτσι, και το τελευταίο στοιχείο που έλειπε ήρθε να επιβεβαιώσει τις αρχικές εικασίες. Ότι, δηλαδή, η ιατρική  ήταν εκείνη που έδωσε την έμπνευση και το ερέθισμα για την δημιουργία του πιο δημοφιλούς ντετέκτιβ όλων των εποχών. Και αυτό είναι μάλλον λογικό, καθώς καμία άλλη επιστήμη και τέχνη, δεν χρησιμοποιεί τόσο πολύ την λογική και την παρατηρητικότητα. Ή, όπως ίσως θα έλεγε ο ίδιος ο Sherlock Holmes, “είναι στοιχειώδες".

Ο Sherlock Holmes και ο Dr Watson σε εικονογράφηση από την αρχική έκδοση στο περιοδικό Strand

Βιβλιογραφία

1. Robertson P. The Guinness book of movie facts and feats. London, Guiness Publishing, 1988. 2. http://www.imdb.com/character/ch0026631/ access 15 Νοεμβρίου 2010 3. Terry Manners, The Man Who Became Sherlock Holmes - The Tortured Mind of Jeremy Brett, Virgin Publishing Ltd., London, 2001 (σελ 216). 4. Chambers Biographical Dictionary. (M.Magnusson, Editor) Edinburgh, Chambers, 1990. 5. Watts MT.  The mysterious case of the doctor with no patients. J Roy Soc Medicine 1991; 84: 165-6 6. Conan Doyle A. Gelsemium as a poison. BMJ  1879; 483 7. Conan Doyle A. Notes on a case of leucocythaemia Lancet 1882; 490. 8. Conan Doyle A. Memories and adventures. London, Hodder and Stoughton, 1924. 9. Rodin AE . Arthur Conan Doyle. J Roy Soc Medicine 1991; 84: 571-2 10. A. Conan Doyle. The complete Sherlock Holmes. London, Hancellor, 1985 11. Joel Ehrenkranz N.  A.Conan Doyle, Sherlock Holmes and murder by tropical infection. Rev Infect Diseases  1987; 9: 222-25. 12. Kitasato S. The bacillus of pneumonic plague. Lancet 1894; 2: 428 13.Yersin A. La peste bubonique a Hong-Kong. Annales de l' Institut Pasteur 1894; 8: 662-67 14. Cook GC Some early British contributions to tropical disease  J of Infection 1993; 27: 325-33. 15. Wu L-T, Chun JWH, Pollitzer R, Wm Cy. Some remarkable plague cases. In: Plague: a manual for medical and public health workers. App.I. Shangai, Mercury Press, 1936 16. Peschel RE, Peschel E. What physicians have in common with Sherlock Holmes: discussion paper  J Roy Soc Medicine  1989; 82: 33-36 17. R Gordon. The Amazing History of Medicine.  London, Sinclair & Stevenson Ltd, 1993. 18. The case of the missing sleuth. Daily Mail, 7-3-1993.

Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό ΙΑΤΡΙΚΗ, 2010. Ευχαριστούμε τον ιατρό Θεόδωρο Πέππα, για την άδεια αναδημοσίευσης